Zacznę od Perswazji, ponieważ mają mniejszą objętość (nie tylko pod względem stron) i łatwiej je przedstawić. To jedyne dzieło Jane Austen, do którego podchodziłam wielokrotnie i nie mogłam przebrnąć przez pierwszą połowę. Czy świadczy to o całości książki? Niekoniecznie, ponieważ po głębszym zastanowieniu doszłam do wniosku, że nie nudziłam się bardziej niż przy czytaniu pierwszej ćwiartki Mansfield Park. W czym zatem tkwi problem? Być może, uprzedzona rozmiarem powieści, najkrótszej ze wszystkich autorstwa pisarki, uznałam, że skoro pierwsza połowa wieje nudą, później się to nie zmieni. Na szczęście myliłam się i kiedy już udało mi się przemóc i przeczytać książkę od deski do deski, można powiedzieć, że byłam niemalże zadowolona. Czemu jedynie niemalże?

Anna Elliot to stara panna, która kilka lat wcześniej za namową bliskich odrzuciła oświadczyny mężczyzny, którego bardzo kochała. Ów mężczyzna, kapitan Wentworth, gdy po latach jest już człowiekiem dobrze sytuowanym i szanowanym, pojawia się ponownie w życiu bohaterki i znów przewraca je do góry nogami. Anna cały czas żałowała swojej decyzji, chociaż jednocześnie żyła w przekonaniu o słuszności swego wyboru. Teraz, kiedy widzi pana Wentwortha jako osobę zamożną i poważaną w towarzystwie, jej uczucie wraca ze zdwojoną siłą. Zdaje się ono jednostronne. Kapitana Wentwortha bowiem rozczarowało ponowne spotkanie. W duchu krytykuje bezwolne panny, które nie mają własnego rozumu i ulegają namowom innych, mimo że ściąga to na nie nieszczęścia. Zauważa również, że uroda jego dawnej ukochanej bezpowrotnie znikła i pozornie zupełnie traci zainteresowanie Anną.

Na tym właściwie mogłaby się ta książka skończyć. Byłaby wtedy bardziej wiarygodna i miałaby więcej sensu. Jako że każdą powieść Jane Austen musi jednak wieńczyć wesele (to stwierdzenie naprawdę nie jest z mojej strony spojlowaniem!), na koniec trzeba poczekać. Zakończenie nie zaskakuje. Jednocześnie choć czytelnik nie spodziewał się niczego innego, nie może ani zidentyfikować się z decyzjami postaci, ani z ich losami, ani z finałem powieści.

Perswazje, tak samo zresztą jak Opactwo Northanger, wydano dopiero po śmierci autorki, mimo że utwory powstały dużo wcześniej. Czy to o czymś świadczy? Na to pytanie każdy musi odpowiedzieć sobie sam. Być może Jane Austen nie uważała po prostu tych powieści za szczególnie udane – zwłaszcza w porównaniu z pozostałymi. Być może też nie planowała po prostu ich wydania.

W czym tkwi problem Perswazji? Niestety najzwyczajniej w świecie nudzą. Zwroty akcji i bogactwo charakterologiczne postaci, które tak czytelnicy cenią sobie w Rozważnej i romantycznej oraz w Dumie i uprzedzeniu, tu po prostu nie występują. Główna bohaterka jest mdła i rzeczywiście, zgodnie z zarzutami kapitana Wentwortha, bezwolna i uzależniona od woli innych ludzi. Czyta się to, mówiąc kolokwialnie, tak sobie.

Jak wygląda sprawa z Emmą? Rzecz jest nieco bardziej skomplikowana…

Emma Woodhouse to postać bardzo specyficzna dla powieści Jane Austen. Wszystkie inne bohaterki pisarki najbardziej w świecie marzyły, aby wyjść za mąż. Emma natomiast z całkowitym opanowaniem i świadomością tego, co robi, decyduje nigdy nie być żoną. Z jakiego powodu? Twierdzi wprawdzie, że to ze względu na obowiązek opieki nad nieco niedołężnym ojcem, to jednak mało wiarygodne, zwłaszcza w kontekście zakończenia powieści. Twierdzi również, że kobieta z jej pozycją i pieniędzmi nie musi wychodzić za mąż, pozostaje bowiem panną godną szacunku i miejsca w towarzystwie, a jednocześnie zachowuje niezależność. Ujęcie zdrowo emancypacyjne, ale jednocześnie bardzo smutne i ukazujące ogromne znaczenie pieniędzy dla kobiet w tamtym czasie.

Emma nie ma właściwie nic do roboty poza opieką nad ojcem i sporadycznymi wizytami u biednej rodziny, której pomaga. Dlatego zajmuje się swatami. A ofiarą jej zabiegów staje się jej serdeczna przyjaciółka Harriet Smith. Czemu ofiarą? Harriet jest piękną, ale niestety głupiutką dziewczyną o niewiadomym pochodzeniu, co właściwie powinno całkowicie odebrać jej szanse na korzystne małżeństwo oraz na pozyskanie kontaktów z ludźmi wysoko urodzonymi. Natomiast gdy Emma ją swata, wywyższa ją ponad stan, czym jednocześnie odbiera jej szansę na małżeństwo adekwatne do jej pozycji i skazuje ją na staropanieństwo. W tym samym czasie Emma odrzuca również od siebie własne uczucia, które uświadamia sobie dopiero pod koniec powieści.

Jak wypada Emma na tle pozostałych książek Jane Austen? To zdecydowanie najlepsze jej dzieło pod względem formalnym, nie oznacza to jednak, że zajmie zaszczytne miejsce dla mojej ukochanej powieści tej autorki. Dlaczego?

Emma ma spójną konstrukcję i harmonijnie poprowadzoną narrację. Jest to również powieść najbardziej szczera i prawdopodobna. Większość wątków w swych utworach Jane Austen prowadzi bowiem w kompletnym oderwaniu od rzeczywistości. Czytelnik nie wie, co dzieje się na świecie poza domostwami głównych bohaterów. Mimo że w książkach tych co i rusz występuje jakiś kapitan, pułkownik czy inny oficer, czytelnik nie wie, gdzie Anglia prowadzi działania wojenne, z jakiego powodu i z jakim skutkiem. W większości dzieł również kiedy już podejmuje się temat męskiej chuci, to w najgorszym możliwym kontekście, bez szukania jakiegokolwiek usprawiedliwienia dla mężczyzny, który jej ulega. To i wiele innych przemilczeń czy też wyraźnej krytyki pewnych zjawisk, sprawia, że wszystkie powieści Jane Austen w zestawieniu z Emmą wypadają nieco naiwnie. Na czym polega ten brak naiwności?

Bohaterka nie jest idealna. Nie odznacza się wcale szczególnym rozsądkiem, w całej książce nie ma niemalże słowa na temat jej nieskazitelnej urody, a także nie można stwierdzić, aby była szczególnie dobrym człowiekiem. Osoby, które czytały Emmę, odczuły zapewne ten sam zgrzyt, co ja. Narrator opisuje tytułową postać jako kobietę niepozbawioną wad, ale mimo wszystko usprawiedliwia ją, nawet kiedy postępuje ona okrutnie i obiektywnie rzecz biorąc, źle. Trudno stwierdzić, z czego to wynika. Nie mamy również możliwości porównania zachowania Emmy czy też jej usposobienia z zachowaniem innych kobiet. Wszystko bowiem poznajemy z jej perspektywy, siłą rzeczy w sposób bardzo subiektywny. Powieść daje nam wrażenie uczestniczenia w wydarzeniach z punktu widzenia głównej bohaterki i tylko jej. Nie wiemy właściwie niczego poza tym, czego nie widziałaby ona i czego by ona nie myślała. Żyjemy jej uprzedzeniami, chociaż często pozostaje dla nas tajemnicą, skąd się wzięły. Często nie możemy zachowań Emmy zrozumieć.

Mimo że Emma jest najbardziej „życiową” historią autorstwa Jane Austen, jednocześnie niezmiernie mnie irytowała i irytuje do dziś, kiedy tylko o niej pomyślę. Emma bowiem nie budzi sympatii. Odbieram ją raczej jako wyniosłą, chłodną, zarozumiałą i znudzoną starą pannę, która tylko pozornie ma wielkie serce (tu ukazane przede wszystkim jednorazowo poprzez pomoc ubogim – zupełnie jakby pisarka szukała dla niej pozytywnej cechy i znalazłszy ją, wykorzystała raz pro forma). To dla mnie postać niepojęta i bardzo przeceniana, mimo że jednocześnie pozostaje chyba najbardziej ludzką i naturalną ze wszystkich bohaterek Jane Austen. I jak pogodzić niechęć do Emmy Woodhouse z przekonaniem o obiektywnej wartości powieści pod względem konstrukcji akcji oraz postaci? Nie mam na to pomysłu.

Podejmę jednak niemały wysiłek, aby skrytykować samą Jane Austen. Pisarka – w odróżnieniu od pozostałych utworów – podejmuje w Emmie tematy poważniejsze oraz dekonstruuje słabości ludzkiej natury, ale pokazuje jednocześnie opowieść niezwykle monotematyczną. W Rozważnej i romantycznej mamy różnego rodzaju konflikty moralne i społeczne o mniejszym znaczeniu, które znacząco wybijają się w kolejnych opisywanych scenach. Tutaj natomiast, choć porusza się ważne problemy (takie jak potomstwo z nieprawego łoża czy też nieodpowiedzialność i okrucieństwo ojców), trudno je dostrzec, głównie ze względu na intensywne skupienie narratora na swatach w wykonaniu Emmy. Ma to swoją głębię psychologiczną, ma również uzasadnienie, ale mimo to – gdy już podsumuję wszystkie moje wrażenia po przeczytaniu Emmy – nieco rozczarowuje. I może właśnie ta monotematyczność (zwłaszcza w zainteresowaniach głównej bohaterki i jej przyjaciółki) mnie irytuje. Monotematyczność ta zresztą wynika ze specyfiki epoki, w której wyjście za mąż stanowiło dla kobiety jedyną perspektywę godnego życia.

Czy ja powiedziałam na początku, że to najlepiej skonstruowania powieść Jane Austen? Im więcej piszę, tym większe mam wątpliwości… Zastanówmy się jeszcze raz.

Monotematyczność fabuły, problemy, których nie ma w innych powieściach, przy jednoczesnym bagatelizowaniu ich, główna bohaterka wybielana przez narratora, a w rzeczywistości nieco wredna plotkara… Coś mi tu nie pasuje. Prawda, Emma jest najbardziej uczciwą powieścią Jane Austen. Nie przeinacza faktów jako takich. Przeinacza jedynie ich odbieranie, ale to może po prostu kwestia czasów, w których ją czytamy. My widzimy niektóre rzeczy jako absurdalne, ludzie żyjący w XIX wieku odbierali je jako naturalne.

Biorąc pod uwagę wszystko, co napisałam, zdaje się, że mam w kwestii Emmy jeszcze większy mętlik w głowie niż przedtem. Być może świadczy to o genialności tej powieści, być może o jej wadach. O tym każdy chyba musi zdecydować sam.

Podsumować? Niech i tak będzie. Powieści Jane Austen nie są pozbawione wad. Z jakiegoś jednak powodu cieszą się niesłabnącą sławą. Czemu? Jako dozgonna wielbicielka Rozważnej i romantycznej nie boję się przyznać, że nie mam najmniejszego pojęcia. Być może to kwestia języka, nastroju czy też problemów, które często wydają się nam niewielkie, a zatem czytanie o nich nie wyprowadza nas z poczucia zrelaksowania lekturą. Bo kto dziś przejmuje się takimi rzeczami, jakie stanowiły główne zmartwienia bohaterek Jane Austen? Zawsze uważałam wręcz, że afekty opisywane w jej książkach trzymają się głównych bohaterek tak mocno i histerycznie tylko dlatego, że te młode damy nie mają żadnego sensownego zajęcia.

Mimo prostoty i – mówiąc całkiem szczerze – braku oryginalności w opisywanych zdarzeniach powieści Jane Austen nie tylko były poczytne w jej czasach, lecz także dziś cieszą się popularnością. Ktoś mnie spytał niedawno, na czym polega różnica między Jane Austen a współczesnymi harlekinami. Odpowiedziałam bardzo ostro i to samo mniej więcej powiem wam. Różnica jest ogromna! Jane Austen i autorki jej podobne używały pięknego literackiego języka zarówno w opisach, jak i w dialogach, konstruowały postaci, wykorzystując swą znajomość ludzkiej natury. Na palcach jednej ręki wskazać mogę autorów romansów, którzy potrafią to robić współcześnie. Najczęściej tworzą oni słabo zarysowane postaci o bardzo jednostronnym charakterze, a zdarzenia oscylują między podobieństwem pomiędzy dwiema baśniami – o Kopciuszku i o Śpiącej Królewnie.

Sami wybierzecie, co wolicie czytać

Książka ta, wydana po raz pierwszy w roku 1853, od razu spotkała się z entuzjastycznym przyjęciem. Losy Esthery Summerson znalazły się na językach nie tylko każdego, kto liczył się wtedy w świecie literackim, lecz także zwykłych czytelników. Młoda kobieta, która nigdy nie zaznała ciepła i miłości bliźniego, doświadcza gwałtownej odmiany losu. Nagle doceniana i potrzebna, rozkwita, promienieje i zaczyna zwracać uwagę innych swoją prostolinijnością, połączoną z czystym sercem i pracowitością. Życie prowadzi ją nową, całkiem obcą, ale i ekscytującą ścieżką.

Nawet gdyby Dickens napisał Samotnię jedynie jako historię tej młodej kobiety, byłaby to piękna powieść niezwykle przypominająca swoim nastrojem dzieła Jane Austen. Przemawia za tym doskonałe poczucie humoru oraz umiejętność opisywania najprostszych rzeczy w sposób błyskotliwy i intrygujący. Jednak to, co stanowi o geniuszu Dickensa, to właśnie wielowątkowość i zagadnienia omówione w Samotni. Na 1300 stronach (w wydaniu Zysku i S-ki z 2018 roku) pisarz maluje sugestywny portret znanego mu angielskiego społeczeństwa.

Mamy tu do czynienia z fantastyczną różnorodnością ciżby ludzkiej od bogaczy do biednych, od dżentelmenów do prostaków i wreszcie od ludzi pracowitych do pasożytów. I o dziwo, grupy te mieszają się ze sobą i tworzą festiwalową kolorystykę, dziwaczną, ale spójną. Postaci, tak żywo zbudowane przez Dickensa, nie pozwalają nam na jedynie pozytywne lub też jedynie negatywne nastawienie do nich. Pisarz wprawdzie buduje charaktery bohaterów pobocznych w sposób bardzo prosty, gdyż nadaje im jedną dominującą cechę, która definiuje ich jako ludzi i wpływa znacząco na kształt całego ich życia. Robi jednak to tak, że czytelnik podczas lektury przeżywa skrajne emocje: waha się między sympatią i antypatią.

Jedną z najbardziej dziwacznych postaci jest przyjaciel pana Samotni, pan Skimpole. Osobistość ta odznacza się manierami niedającymi się porównać z żadnymi innymi, stanowi przykład dżentelmena, którego rąk nigdy nie zbrukała praca. I chociaż ma on rodzinę: żonę i dzieci, nie czuje za nich żadnej odpowiedzialności. Nie czuje zresztą nawet odpowiedzialności za samego siebie. Całe dnie spędza na zbytkownych rozrywkach i korzysta z dobrego serca gospodarza Samotni. To persona wielce dystyngowana, niezniżająca się do rozważań nad rzeczami tak moralnie niskimi jak pieniądze. Z drugiej strony, gdy przychodzi do płacenia, tłumaczy między innymi, iż on się na pieniądzach nie zna i wymaganie od niego, by płacił swoje rachunki, jest okrucieństwem lub też zwyczajnie brakiem dobrego wychowania, albowiem on jest jedynie dzieckiem w dorosłej postaci, niemalże ofiarą tego, co zwiemy czasem, który posrebrzył mu włosy, ale nie obdarzył zaradnością.

Właśnie pan Skimpole wywoływał we mnie najbardziej skrajne uczucia podczas lektury: w jednej chwili – śmiech, w drugiej – szyderstwo. Najpierw wprawiał mnie w dobry humor po to, żeby po chwili spowodować wybuch złości. Nie wydaje mi się, żebym przesadziła, jeśli stwierdzę, że takiej postaci w literaturze światowej jeszcze nie poznałam i pewnie długo jeszcze nie będę miała ku temu okazji. Mimo iż opisany dżentelmen należy do barwniejszych bohaterów pobocznych w książce, to jest nie jedynym, ale wręcz jednym z dziesiątków. I choć pan Skimpole to mój ulubieniec, zawdzięczam Dickensowi znacznie więcej wzruszeń niż tylko emocje związane z ową personą. Równie często śmiałam się, co irytowałam postawą wielu bohaterów Samotni.

Najwięcej krwi napsuły mi postaci kobiece, stanowiące główne źródło informacji dla czytelnika na temat kształtu ówczesnej dobroczynności. Poznajemy zatem matkę i panią domu, która ignoruje swoje obowiązki wobec dzieci i męża, gdyż ma na względzie tylko i wyłącznie dobro odległej Afryki. Pani Jellyby jest jednym ze sposobów Dickensa na skrytykowanie bezmyślnej filantropii, chęci pokazania się w społeczeństwie jako osoba wielkoduszna i wielce zajęta. Całość jej dokonań oczywiście przynosi rodzinę ujmę, ponieważ sąsiedzi doskonale wiedzą, że kobieta zaniedbuje dzieci i gospodarstwo.

Postacią równie ciekawą jest Pani Pardiggle. Dama ta uwielbia działalność społeczną, polegającą głównie na zmuszaniu swoich pociech do oddawania kieszonkowego na rzecz jakiejś sprawy, następnie upajania się myśleniem o tym i chwaleniu się wszystkim mniej lub bardziej zainteresowanym. Bohaterka popiera oczywiście działalność pani Jellyby, ale uważa, że dobroczynność powinna zaczynać się we własnym kraju. W związku z tym codziennie dokonuje rzeczy według niej niewyobrażalnie wspaniałych, a według biednych, którym te przysługi wyświadcza, całkiem zbędnych. Krąży od domu do domu, starając się prowadzić ewangelizację wśród biednych, niemających co włożyć do buzi. W tym czasie natomiast Esthera niesie pomoc rzeczywistą w postaci pracy u podstaw.

Jeśli myślicie, że to wszystko, nie możecie mylić się bardziej. Zdaje się, że wymyślanie oryginalnych i barwnych postaci stanowiło główną rozrywkę Dickensa w długie, deszczowe angielskie wieczory. Rozpiętość charakterów, upodobań i dziwactw jest tak wielka, że Samotnia nie nudzi się ani przez chwilę, a każda kolejna strona niezmiennie zadziwia. Mamy tu zatem awanturników, pijaków, morderców, źle prowadzące się damy, a także zagubionych młodzieńców i ludzi skupionych głównie na pieniądzach. Z jednej strony poznajemy staruszkę u schyłku życia, która straciła ostatnie lata na ciągnący się przez dekady proces, z drugiej zaś jesteśmy świadkami narodzin i śmierci niemowląt. Widzimy życie i jego koniec, miłość i nienawiść, poczucie obowiązku i straty, niechęć oraz afekty tak silne, że aż niewyobrażalne.

W czym tkwi geniusz Dickensa? Przede wszystkim w szczegółach. Każda scena, każde zdanie sprawiają wrażenie, jakby były pisane oddzielnie, same dla siebie. Zupełnie jakby musiały w pojedynkę stać się dziełem sztuki niepodzielnie panującym w królestwie literatury. Ja koronę już Dickensowi założyłam. Zdejmiecie ją, czy razem ze mną będziecie odrabiać pańszczyznę w jego królestwie?

Głowa Eufegenii roztrzaskała się o skały. Kiedy do niej dotarliśmy, jej ciałem wciąż wstrząsały drgawki. Nie byliśmy w stanie już nic zrobić. W ten sposób straciliśmy najcenniejszego uczestnika wyprawy.

Chcieliśmy pochować Eufegenię, lecz zewsząd otaczały nas tylko skały. Wiedzieliśmy również, że nie damy rady nieść jej ciała ani z powrotem, ani do podziemnego królestwa, którego szukaliśmy. Chociaż do dzisiaj wstydzę się tego czynu, powiem prawdę. Zostawiliśmy jej ciało w tym samym miejscu, w którym umarła. Już nigdy więcej jej nie zobaczyliśmy.

Od tego momentu przemieszczaliśmy się w milczeniu. Każdy krok stawialiśmy ostrożnie i powoli. Uświadomiliśmy sobie, że miejsce nie jest bezpieczne, mimo że ktoś regularnie tędy podróżuje. Ludność podziemia po prostu doskonale znała te ścieżki. Nie minęliśmy ani jednego rozwidlenia dróg, ani jednej odnogi. Nie było bez wątpienia innego szlaku, co nieco nas uspokoiło – nie mogliśmy się chociaż zgubić.

Szczegóły tej podróży nie mają najmniejszego znaczenia, ponieważ po śmierci Eufegenii była cicha i smutna. Zdaje się, że ogarnęło nas na kilka dni zwątpienie w cel wyprawy. Do dziś żałuję naszej pyszałkowatości i tego, że odważyliśmy się opuścić dom po prostu w poszukiwaniu sławy. Bo taka jest prawda, nie boję się tego przyznać.

Po miesiącu nieprzerwanej, powolnej wędrówki w dół, po pokonaniu kilkudziesięciu spadów takich, jaki uśmiercił Eufegenię, po niezliczonych dniach mozolnego wyczekiwania jakiegokolwiek promyka światła, wreszcie je zobaczyliśmy. Przez chwilę myśleliśmy, że to zwidy, że nasze zmęczone umysły zaczynają płatać nam figle. Po kilkunastominutowej wędrówce ścieżką, która zaczęła wyraźnie prowadzić ku górze, plama światła zaczęła się w bardzo szybkim tempie powiększać, aż w końcu oślepiła nas łuna tak jasna, że przez chwilę obaj nie widzieliśmy nic. Gdy wrócił nam wzrok, naszym oczom ukazał się najbardziej niewiarygodny widok, nic, co zobaczyliśmy, nie przystawało do naszych wyobrażeń.

Staliśmy na brzegu urwiska, po prawej stronie zaczynała się wąska ścieżka prowadząca niżej do rozległej doliny. Poza górami (czy można w ogóle w przypadku podziemnego świata stosować nazwy, których używamy na powierzchni?) ze wszystkich stron otaczała nas bogata flora, fauny zaś nie było jeszcze widać. Z jednej strony mieliśmy wrażenie, że znamy rośliny, na które patrzymy, z drugiej zaś wydawały nam się obce. Widzieliśmy drzewo podobne do klonu, ale zaraz dochodziliśmy do wniosku, że liście ma za duże, pień za gruby, a wysokość za niską. Coś, co przez chwilę wydawało mi się różą, okazało się mieć płatki grube jak palec, a łodygę na tyle cienką, że nie mogłaby utrzymać tak dużego ciężaru osadzonego na szczycie.

Dopiero gdy otrząsnęliśmy się ze zdumienia, doszły do nas odgłosy zwierząt. Żadnych nie widzieliśmy przez długi czas. Nasze uszy rejestrowały jednak dziwnego rodzaju piski, gwizdy i westchnięcia. Przestraszeni, że spośród „drzew” wyskoczy na nas jakieś dzikie zwierzę, przyśpieszyliśmy kroku…

Tu moje wspomnienia się urywają. Nie mam pojęcia, co dokładnie zdarzyło się nad brzegiem urwiska. Obudziłem się w ciemności. Zastanawiałem się, czy wszystko poza jaskiniami mi się przyśniło. Zacząłem wołać Ottona. Nie odpowiadał. Wstałem i dostrzegłem plamę światła. Podszedłem do niej, wymacałem przestrzeń przede mną i poczułem, że dotykam szorstkiego materiału. Pociągnąłem za niego i oślepił mnie blask słońca. Gdy moje oczy przyzwyczaiły się do jasności, dostrzegłem przed sobą palenisko, wokół niego natomiast proste, dość prymitywne domostwa i nieco większe zabudowania. Wróciłem na powierzchnię?

Nie byłem w stanie zrozumieć, jak to możliwe, że podziemna cywilizacja, o której opowiadał nam Dalajlama, wyglądała w ten sposób. Poza absolutnie zadziwiającą przyrodą, wielką ognistą kulą, która unosiła się nad górami oraz bardzo dziwnym powietrzem, które pachniało jak woda w gorących źródłach Saturnii przesyconych siarką, świat ten wyglądał całkiem zwyczajnie. Głównie z powodu jego mieszkańców, których widok wprawił mnie w zdumienie. Przez kilka dni nie mogłem wyjść z podziwu. Byli to ludzie wyglądający bardzo podobnie Tybetańczyków, chociaż znajdowałem w nich mimo wszystko pewne różnice. Przede wszystkim byli znacznie niżsi. Najwyższy z nich miał może metr pięćdziesiąt wzrostu. Ich oczy były ledwo otwartymi szparkami, zapewne z powodu oślepiającego światła, które nie gasło tu ani na minutę. Było również coś w ich ruchach i zachowaniu, co uspokajało. Od pierwszego momentu czułem, że nie spotka mnie z ich rąk krzywda.

Następne dni jawią mi się teraz jak przez mgłę. Niewiele pamiętam. Okazało się, że Otto został ulokowany w oddzielnej chacie. Nie mogłem z nim porozmawiać. Z gestów mieszkańców podziemi zrozumiałem tylko, że czekamy na czyjeś przybycie. Na szczęście byli dla nas uprzejmi i zajmowali się nami jak dziećmi. Nie wolno nam było jednak oddalać się od chaty dalej niż na dziesięć metrów, zatem tych kilka dni spędziliśmy widząc się jedynie z odległości dwudziestu metrów i obserwując bacznie życie w wiosce.

Lud ten od samego początku wydał nam się prymitywny. Jakże zawiedziony byłem, wspominając słowa Dalajlamy o zaawansowanym społeczeństwie. Dopiero wiele tygodni później zrozumiałem, co miał na myśli. Mieszkańcy wioski żyli jak ludy afrykańskie lub amazońskie w zgodzie z naturą i pogodzeni z jej rytmem. Oddawali regularnie kilka razy dziennie cześć jakiemuś bóstwu, które trudno było mi zidentyfikować jako monoteistycznego Boga, ze względu na nieznajomość języka jego wiernych. Kobiety krzątały się wokół domostw, dzieci biegały wkoło, wszędzie rozlegał się śmiech i krzyki. Zdawało nam się, że znaleźliśmy się w przypadkowej chińskiej wiosce. Czekaliśmy.

Nie jestem pewien, ile czasu minęło, jednak licząc momenty dłuższego snu, wnioskuję, że około dwóch tygodni. Wtedy naszym oczom ukazał się Król Podziemi. Przybył zza gór widniejących na horyzoncie. Wyglądał zupełnie inaczej od swoich poddanych. Był wysoki na dwa metry, włosy miał długie, a powieki sprawiały wrażenie spuchniętych, w każdym razie cały czas miał je zamknięte. Od wielu tysięcy lat był ślepy.

Spędziliśmy z nim i jego ludem kilka miesięcy. Na początku parę tygodni wędrowaliśmy do stolicy Agarthy, która niewiele różniła się od tej małej wioski w cieniu gór. Następne miesiące zaś upłynęły nam na rozmowach z królem. Nasza obecność wzbudziła spore zdziwienie. Jesteśmy jednymi z nielicznych, którzy dotarli do wnętrza ziemi, a pierwszymi, którzy przybyli ścieżką prowadzącą z Tybetu.

Król porozumiewał się z nami po niemiecku. Nasze pierwotne obawy dotyczące komunikacji ustąpiły natychmiastowo, kiedy odezwał się do nas w kilkunastu różnych językach, których nie rozumieliśmy, ale byliśmy w stanie rozpoznać. Z okrzykiem radości przyjęliśmy powitanie w naszym ojczystym języku. Jak się go jednak nauczył? Okazało się, że jest jego stwórcą, tak zresztą jak i wszystkich istniejących języków.

I tu zaczyna się część opowieści o tym, jak cały nasz świat przewrócił się do góry nogami.

W dzieciństwie, zanim jeszcze wybuchła wojna, a wszelkie przejawy religijności były niemile widziane, ojciec opowiadał mi różne historie zaczerpnięte z Biblii, specjalnie dla mnie podkolorowane. Szczególnie do gustu przypadła mi jedna, o Noem i jego Arce. Gdyby mi ktoś wtedy powiedział, że poznam bohatera mojej ulubionej opowieści, nigdy w życiu bym nie uwierzył. Oczywiście używam teraz niezbyt trafnych metafor, ale Król był właśnie jak ucieleśnienie biblijnego sługi bożego.

Kilkanaście tysięcy lat przed naszą erą na skutek światowego kataklizmu, ludzie zmuszeni byli wybierać ucieczkę albo śmierć. Agarthczycy, dowodzeni przez władcę całego globu, ukryli się pod powierzchnią ziemi. Jej wnętrze było wtedy całkiem puste. To Król, będąc bóstwem w ludzkiej postaci, nadał mu obecny kształt, tworząc Agarthę. Garstka ludzi, która przeżyła na powierzchni ziemi, zapomniała o swoim królu, przekonana o tym, że on zapomniał o nich. Kilka pokoleń później pozostały jedynie niejasne legendy. Ludzie pozbawieni swojego głównego bóstwa zaczęli tworzyć nowe. Niezliczone szeregi lepszych i gorszych bogów, bogiń i bożków zaludniły cały glob, a Król odszedł w niepamięć. On jednak nadal pamiętał o swoich podopiecznych, ale przestał mieszać się w sprawy świata powierzchniowego. Nigdy nie wyprowadził swojego ludu z powrotem do świata pod prawdziwym słońcem.

Po kilku tysiącach lat góry, którymi Król dostał się do wnętrza ziemi, zostały zamieszkane, a ich ludność obrała sobie władcę w osobie człowieka zwanego Dalajlamą. Król dostrzegł w nim dobre serce i uczynił z niego swoje narzędzie. Sprawił, że duch Dalajlamy krąży z jednego wcielenia w drugie, a on sam przekazuje mu instrukcje, jak kierować ludem, który w przyszłości ma za zadanie poprowadzić świat ku zbawieniu…

Ze smutkiem powiadomiliśmy Króla o tym, co się stało, i przekazaliśmy mu prośbę Dalajlamy. Odpowiedź Króla wywołała w nas tak wielki szok, że nie śmieliśmy nawet protestować. Odmówił pomocy. Jego zdaniem ziemia tak nasiąkła złem, że nie jest w stanie w żaden sposób zawrócić już ludzi ze ścieżki, którą sobie obrali. Jedyne, co może zrobić, to z daleka pobłogosławić tych, którzy zachowali w sobie odrobinę niewinności. Nawet jego wybraniec Dalajlama po wielu wcieleniach uległ zwątpieniu w sens swojego posłannictwa i poddał się, obrócił swoje oczy w innym kierunku. Kilka lat temu Król poinformował go, że być może to jego ostatnie wcielenie. Wygnanie z Tybetu stało się jedynie przypieczętowaniem nieuniknionego.

Wszystko to, co udało nam się zobaczyć w podziemnym świecie, było ucieleśnieniem naszych wyobrażeń o raju. Co więcej, lud Króla był rzeczywiście, zgodnie ze słowami Dalajlamy, społeczeństwem doskonałym. Nie było między nimi wojen, nawet drobnych waśni. Głęboka duchowość i spokój tak naznaczyły ich życie, że ani przez chwilę pod ich opieką nie odczuliśmy lęku. Nawet gdy siedzieliśmy bezczynnie uwięzieni w pierwszej wiosce, czuliśmy się lepiej niż we własnych domach. Przez kilka miesięcy Król zaopiekował się nami i ukazał wszystkie cuda podziemnego świata. Widzieliśmy fruwające skały, lewitujące jezioro, bezkresne stepy, po których biegały dziwne parzystokopytne zwierzęta, niepodobne do żadnego konia ani zebry. Przebyliśmy wiele kilometrów.

W tym czasie opowiedzieliśmy mu, od czego zaczęła się nasza wyprawa. Rozbawiony powiedział, że „ten cały Verne” nawet nie dotarł do jego krainy, co więcej, wchodząc złym wejściem zamiast do Agarthy, dotarł do krainy znajdującej się pod Agarthą, do krainy niebezpiecznej i zamieszkałej przez olbrzymy (Tak! Prawdziwe olbrzymy! Nie do wiary!). Morze natomiast, którego nie udało mu się przepłynąć, po prostu nie ma końca – w pewnym sensie. Niezależnie od tego, jak długo by płynął, dotarłby do tego samego miejsca, ponieważ woda opływa cały glob dookoła. Agarthę otaczają spokojne wody, gdzie burze nigdy nie mają miejsca. Zszokowani tym odkryciem jednocześnie zwątpiliśmy w Verne’a i uwierzyliśmy w prawdziwość jego książek.

Gdy nadszedł dzień powrotu, Król wysłał nas w towarzystwie swoich ludzi, aby odprowadzili nas na powierzchnię. Mieliśmy wyjść w innym miejscu. Król uznał, że nasz powrót po tylu miesiącach do Tybetu nie będzie bezpieczny. Po kilku tygodniach drogi Agarthczycy zostawili nas, abyśmy kilka kolejnych dni wędrowali sami, cały czas stromo w górę. Opuściliśmy jaskinie, wychodząc na tereny Polski, blisko granicy z innym państwem. Nie odważę się napisać, w którym miejscu. Ostatnie słowa Króla były prośbą, abyśmy dali jego ludowi żyć w spokoju.

Otto wrócił do domu rodziców, ja natomiast wyruszyłem od razu w kolejną podróż. Nie mogłem spokojnie osiąść po tym, co przeżyliśmy. Nie mogłem pogodzić się z faktem, że świat skazany jest na potępienie i nieuchronnie zbliża się jego koniec. Wyjechałem. Opuściłem kontynent i nie sądzę, abym miał jeszcze kiedykolwiek wrócić do domu. Umrę z daleka od niego.

Dziś mija sześć lat od ucieczki Dalajlamy z Tybetu, a prawie pięć, od kiedy straciliśmy Eufegenię. Już prawie pięć lat żyję w ciągłym strachu, że zostanę znaleziony i zabity. Tak się zapewne stanie. W pewnym sensie nawet się już z tym pogodziłem. Dlatego też piszę ten dziennik z podróży, aby coś zostało jeszcze po mnie. Może ktoś kiedyś dotrze do moich notatek i pozna prawdę na temat największej tajemnicy naszego świata.

Mój dziennik prowadzony w trakcie wyprawy zaginął. Część ukradli mi chińscy żołnierze, kiedy nas pojmali, część po prostu zgubiłem, kiedy wychodziliśmy z podziemia, a może ktoś mi go po prostu ukradkiem zabrał? Nie wiem i pewnie już nigdy się nie dowiem.

Nasza wyprawa zaczęła się w Niemczech. W moim kraju. W kraju, który podczas rządów Hitlera wysłał już jedną ekspedycję do Tybetu w poszukiwaniu podziemnego świata. Naziści, jeszcze po dziś dzień kryjący się po kątach na całym globie, wierzyli – być może dalej wierzą – że pod powierzchnią ziemi znajduje się wejście do królestwa zamieszkiwanego przez rasę aryjską. Rasę nadludzi, którzy zbudowali tam cywilizację pierwotną, najstarszą i doskonałą. Sam Führer wierzył w ten mit i zorganizował wspomnianą wyprawę. Zakończyła się oczywiście niepowodzeniem. Dalajlama, mimo naiwności i bardzo młodego wieku, wiedział, z kim ma do czynienia, i nie dał po sobie poznać, że posiada jakiekolwiek informacje na temat Agarthy, czyli mitycznej krainy, bardzo ważnej w wierzeniach religii buddyjskiej. Przez wiele miesięcy zwodził poszukiwaczy i wskazywał im coraz to nowe miejsca, gdzie według buddystów miało znajdować się wejście do wnętrza ziemi. Wybierając się do Tybetu, o tym nie wiedzieliśmy. Całe szczęście, bo inaczej nigdy byśmy się na podróż nie zdecydowali.

Dotarliśmy do Tybetu po kilku miesiącach, lecz Dalajlamy już tam nie było, wybraliśmy się więc w równie męczącą, co niebezpieczną podróż do Indii. Na granicy bowiem dotarły do nas pogłoski, że razem z tysiącami uchodźców zmierza on w kierunku mieściny Dharamsala, zatem tam właśnie postanowiliśmy go szukać. Po kolejnych kilku miesiącach udało nam się przed nim stanąć. Nie było to wcale łatwe, bo mimo że wszyscy zachowywali się wobec nas miło ad nauseam, wciąż uprzejmie odmawiali nam spotkania z Dalajlamą. Bali się nas – nic dziwnego. Niemiec, Anglik i Rosjanka to mieszanka dość podejrzana. Tu – jak zwykle – uratowała nas Eufegenia, która już wcześniej wykazała się bezwzględnością, gdy zabiła naszych chińskich strażników w sposób do dziś powodujący we mnie dreszcze obrzydzenia. Tym razem nie musiała uciekać się do brutalności. Wystarczył mały niewinny podstęp. Za jej radą i przy jej pomocy ja i Otto przebraliśmy się za mnichów; mieliśmy makijaż na niemal całym ciele. Nie sądzę, szczerze mówiąc, że ktokolwiek się na to nabrał. Myślę, że Dalajlama, rozbawiony naszym uporem, pozwolił na audiencję, chociaż absolutnie wbrew jego woli stało się to w obecności straży.

Spędziliśmy w Dharamsali kilka tygodni, głównie w obecności Dalajlamy. Z wielkim smutkiem przyjęliśmy wieści z Tybetu, wysłuchaliśmy historii jego ucieczki, a w końcu udało nam się skierować rozmowę na Agarthę, którą wtedy jeszcze mimo nadziei uważaliśmy za zwykły mit, mający nam posłużyć jedynie za wskazówkę. Ku naszemu zdziwieniu Dalajlama po kilku dniach głębszego namysłu wyznaczył nam termin spotkania w jego prywatnej kwaterze. Po raz pierwszy nie byliśmy otoczeni strażą.

Ku naszemu zdziwieniu Dalajlama mówił od początku o Agarthcie jak o istniejącym miejscu. Wyznał nam, iż to prastara kraina, zamieszkana przez zaawansowaną cywilizację (jakimiż głupcami byliśmy, myśląc po uzyskaniu tej informacji o technologii, maszynach i wykorzystaniu naturalnych złóż!). Powiedział, iż jako jedyny na świecie regularnie kontaktuje się z podziemiem. Stanowi pewnego rodzaju bufor, dzięki któremu włada ono powierzchnią ziemi. Spytany natomiast, czy kiedykolwiek odwiedził Agarthę, tłumaczył, iż jedynie jako dziecko zagłębiał się w pierwsze korytarze wnętrza ziemi. Nigdy nie podjął się wyprawy do stolicy, ponieważ oznaczałoby to opuszczenie jego ludu na wiele miesięcy, a na to nie mógł sobie pozwolić.

Po kilku dniach wiedzieliśmy już o Agarthcie wszystko, czego potrzebowaliśmy do odbycia naszej wyprawy. Wszystko, w co i tak ledwo uwierzyliśmy. Najbardziej podekscytowana wydawała nam się Eufegenia. Nie widziałem jej wcześniej tak poruszonej. Trudno zresztą powiedzieć, czym dokładnie. Wiem tylko, ponieważ uczestniczyłem w tej rozmowie, iż postanowiła po zakończeniu naszej wyprawy wrócić do Dalajlamy i spędzić życie w jego otoczeniu. On natomiast zapytany, dlaczego właściwie podzielił się z nami wszystkimi informacjami na temat tajemniczego świata oraz wejścia do niego, odpowiedział, iż lęka się o przyszłość swojego ludu. Poprosił, abyśmy porozmawiali z królem podziemia i wybłagali u niego pomoc dla Tybetu. Obiecaliśmy, że zrobimy, co w naszej mocy, ale moment spotkania z władcą wnętrza ziemi był dla nas równie odległy, co niewyobrażalny.

Opuściliśmy Indie dopiero w listopadzie. Dalajlama przekonywał nas, że wyprawa do Tybetu o tej porze roku nie jest rozsądna, ale uznaliśmy, że dość czasu już zmarnowaliśmy i we trójkę (Hans zmarł w drodze do Tybetu) wyruszyliśmy w drogę. Tym razem jednak nie podróżowało się nam tak trudno. Gdy tylko przekroczyliśmy granicę, Eufegenia postanowiła zaryzykować i chińskim żołnierzom napotkanym po drodze oświadczyła, że udajemy się do Tybetu. Przyznała, że pochodzi z Rosji i że ze względu na wieczne przymierze między Rosją a Chinami, ogłoszone przez Stalina i przywódcę Mao, żąda pomocy w bezpiecznym dotarciu do celu naszej wędrówki. Na szczęście spotkaliśmy się z prostymi ludźmi, którym wystarczyło rzucić w oczy nazwiskami ważnych osobistości oraz kilkoma kosztownościami, i natychmiast spełnili wszystkie nasze żądania. Zastanawiam się dziś, czy gdybyśmy użyli tego sposobu podczas pierwszej części naszej ekspedycji, Hans nadal by żył?

Dotarliśmy do Tybetu w kilka tygodni w eskorcie chińskich żołnierzy, wmówiliśmy miejscowym, że mamy do wykonania zadanie zlecone przez rosyjskie władze i udało nam się dostać do kompleksu, w którym mieszkał jeszcze rok wcześniej Dalajlama. Opuszczone budynki, zaniedbane święte przybytki. Był to bardzo przykry widok i bardzo się cieszę, że już nigdy nie będę musiał go oglądać.

Nie odważę się wymienić na piśmie nazwy miejsca, które zaprowadziło nas do wnętrza ziemi. Powiem jedynie, że zrobiliśmy to pod odsłoną nocy, wiedzeni światłem księżyca w pełni, dokładnie tak, jak poinstruował nas Dalajlama. Przed naszymi oczami stanęła ciemność – nieprzenikniona i nieprzejednana. Rozpaliliśmy pochodnie i przez kilka dni schodziliśmy, widząc wokół siebie jedynie skały. Zapasy wody zaczęły nam się kurczyć, ale nie umierała w nas nadzieja, że tak jak bohaterowie Verne’a znajdziemy w końcu źródło bijące w ścianie. Wprawdzie była to nadzieja dosyć naiwna, ale wierzyliśmy w to, co powiedział nam Dalajlama, kiedy opowiedzieliśmy mu o książce Francuza:

„Podróż do wnętrza ziemi jest tylko mglistą wizją rzeczywistości. Niemożliwym jest, abyście po drodze nie znaleźli wody i źródła pożywienia, skoro posłannicy Agharty, odwiedzający mnie na powierzchni, mogli przetrwać wyprawę do mnie, a przecież żywią się tak samo jak my: płodami ziemi i również potrzebują wody, aby przeżyć”.

Moi towarzysze podróży to kompletni idioci, ignoranci. Może tylko Axel ma z nich wszystkich odrobinę oleju w głowie, ale i tak nie zaskakuje mnie na co dzień niczym specjalnym. Przede wszystkim trzeba powiedzieć, że cała ta wyprawa od samego początku skazana była na niepowodzenie. Głównie dlatego, że panowie mianowali siebie jej przywódcami i chełpią się tym, że mają władzę… Gdyby ci wszyscy, pożal się Boże, dżentelmeni zniknęli z tego świata, zaszłyby błogosławione zmiany!

Nie dosyć, że przygotowali się do wyprawy do Tybetu, czytając na nowo Podróż do wnętrza ziemi, jakby ogarnięty wojną kraj miał coś wspólnego z pustkowiami Islandii, to na dodatek stwierdzili, że nie potrzebujemy przewodnika i starczy nam to, że mówimy po angielsku, skoro Dalajlama nauczył się tego języka wiele lat temu. Za każdym razem, jak myślę o tym, że wiedziona wielopokoleniową tradycją godzenia się na wszystko, co postanowili mężczyźni, nie zgłosiłam sprzeciwu, krew mnie zalewa. Co z tego, że jestem Rosjanką, że jestem twarda jak skała i wykształcona tysiące razy lepiej niż ta banda troglodytów, skoro nie umiałam się odezwać w odpowiednim czasie… Przez moje milczenie znaleźliśmy się w obecnej sytuacji, więc biorę na siebie całą odpowiedzialność.

Od dwóch tygodni siedzimy zamknięci w jakiejś dziurze w ziemi zakrytej kratą z drewna. Nie brzmiałoby to tak źle, gdyby nie zmieniający się bez przerwy wartownicy. Nie jest to sytuacja bez wyjścia, lecz wciąż łudzę się, że wydostaniemy się stąd bez podrzynania gardeł. Ci „mali chłopcy”, których zabrałam ze sobą, tracą już ducha. Axel i Hans kilka dni temu zaczęli kasłać, dzisiaj już rzężą. Są bardzo słabi, ale nie zaczęli nawet gorączkować – to niedobrze, organizm nie walczy. Nie widzę możliwości, żeby przeżyli, jeśli nie wydostaniemy się stąd w ciągu tygodnia.

Cała ta eskapada była idiotycznym pomysłem od samego początku. Pchać się w sam środek wojny po to, aby porozmawiać z Dalajlamą, który prawdopodobnie i tak niczego nam nie powie. Czemu miałby to zrobić? Nie dosyć, że jesteśmy obcymi ludźmi, to chcemy żądać od niego wyjawienia największej tajemnicy jego narodu. Jakim trzeba być pyszałkiem, aby sądzić, że nasza wyprawa ma jakiekolwiek szanse powodzenia…

Kwiecień 1959

Wydostaliśmy się. Hans zszedł na gorączkę dwa tygodnie temu. Zostało nas troje. Na wypadek gdyby ktoś kiedyś dobrał się do moich notatek, nie wyjawię, jak udało nam się uciec z naszego podziemnego więzienia. Dalej wędrujemy, cały czas w górę. Czujemy się, jakby ktoś powoli, ale skutecznie nas podduszał. Zaczynamy cierpieć na coś w rodzaju lęku przed otwartą przestrzenią. Mijamy coraz więcej patroli chińskich żołnierzy. Jesteśmy coraz bliżej Tybetu. Zwykłemu szczęściu zawdzięczamy, że nie schwytano nas po raz drugi.

Maj 1959

Byliśmy już zaledwie kilka kilometrów od głównej siedziby Dalajlamy, kiedy przypadkiem spotkaliśmy zbiegłego Tybetańczyka. Poinformował nas o czymś, co od dawna już podejrzewałam. Dalajlama kilka tygodni temu uciekł z kraju i kieruje swoim rządem na uchodźstwie. Załamani spędziliśmy kilka dni w obozie polowym, zastanawiając się, co mamy czynić dalej. Wszystkie plotki głoszą, że Dalajlama zbiegł do Indii, jednak to tylko domysły. Nikt z napotkanych po drodze Tybetańczyków nie jest godnym zaufania źródłem informacji. Błądzimy we mgle. A mimo to ruszamy w drogę. Przed nami ponad osiemset kilometrów do samej granicy z Indiami, a potem? Nie wiem.

Sierpień 1959

Nasze rodziny prawdopodobnie myślą, że już dawno zginęliśmy. Na pewno. Niewiele się mylą. Nie przeżyjemy kolejnej części tej wyprawy.

Widzieliśmy Dalajlamę. Rozmawialiśmy z nim. Wiemy, gdzie jest brama do… [tekst nieczytelny]

Dalajlama mówił nam o wejściu do wnętrza Aga… [zatarta część słowa] w miejscu, gdzie… [brak co najmniej strony tekstu]

Jestem zbyt zmęczona, by pisać dalej. Na szczęście Axel opisuje naszą wyprawę w dzienniku. Robi to na tyle skrupulatnie, że moje notatki służą mi tylko do utrzymania rozumu w pełnej sprawności. Póki co daje to efekty. Nie wiem, jak długo wytrzymam.

Jako prawdziwy Vernianin posiadam w swoim bardzo ograniczonym księgozbiorze wszystkie „książki” Verne’a. Nie jestem czytelnikiem. Uważam, że czytanie to strata czasu. Ale prace Verne’a nie są zwykłymi książkami. To wskazówki, instrukcje mówiące, jak – zamiast żyć podwójnie dzięki lekturze – żyć raz, ale porządnie, przekraczając nieprzekraczalne…

Pierwszą „powieścią” autorstwa J.V. (jak mówimy o Vernie w naszym gronie) przeczytaną przeze mnie była Podróż do wnętrza ziemi. W chwili, w której Axel odczytał znaczenie tajemniczego pergaminu, wiedziałem, że nie mam przed sobą powieści, tylko sprawozdanie z czegoś, co miało być tajemnicą, a co Verne haniebnie zdradził całemu światu. Ludzie jednak na szczęście nie potrafili zgłębić tej tajemnicy i pojąć, że Islandia była jedynie przykrywką, a nie prawdziwym celem podróży profesora Lidenbrocka i Arnego Saknussemma. Verne był, dzięki Bogu, na tyle ostrożny, że nie umieścił w swojej pracy żadnej wskazówki na ten temat, a może nawet ta informacja do niego nie dotarła? Nigdy prawdopodobnie się nie dowiemy, na ile Verne wiedział, a na ile zgadywał, a nam lata zajęły studia nad tym, gdzie naprawdę znajduje się brama do wnętrza ziemi.

Kilka pierwszych lat zajęło nam dojście do tego, że nie ma sensu szukać odpowiedzi w powieściach Verne’a. Wertowaliśmy wszelkie znane światu wydania, dotarliśmy nawet do tych części pierwszych rękopisów powieści, których nie udostępnia się ogółowi. Kwerendy zaprowadziły nas do Włoch, Francji i Niemiec. Szukaliśmy wśród listów, pamiątek i notatek osobistych. Próbowaliśmy porozmawiać z przynajmniej jednym z czworga potomków syna Verne’a. Niestety na próżno. Następnie dowiedzieliśmy się, że syn z jakiegoś powodu postanowił zniekształcić część pracy pisarza, ingerując w tekst własnym piórem. Odebrało to wiarygodności zwłaszcza notatkom Verne’a, które w badanej przez nas kwestii wydawały się najistotniejsze. Czyn ten haniebny na zawsze odebrał nam nadzieję na to, iż odróżnimy w tekstach Verne’a pierwotny tekst od późniejszych przeinaczeń. Czyżby Michel zrobił to z premedytacją w jakimś innym celu niż zdobycie sławy i prestiżu?

Niestety ciągle odbijaliśmy się od ściany do ściany, aż do momentu, w którym Eufegenia, jedyna kobieta w naszym gronie, dała nam do zrozumienia, że pyszałkowatość każe nam szukać jedynie wśród pism współczesnych. Co by się stało, gdybyśmy spojrzeli na całość nieco szerzej i przyjęli do wiadomości, że skoro Verne opisywał rzeczywistość i nie odkrył jej jako pierwszy, to musiał czerpać skądś inspirację, a już na pewno nie był pierwszym, który zastanawiał się, co kryje w sobie jądro ziemi. W odpowiedzi na tę naganę każdy z nas zawstydził się swojego horyzontalnego myślenia.

Natychmiast wzięliśmy się do roboty i sięgnęliśmy do najgłębszych zakamarków bibliotek, mieszczących w sobie teksty w językach oryginalnych pierwszych kultur europejskich i azjatyckich. Wertowaliśmy wiekowe księgi i stare woluminy w poszukiwaniu wskazówek. Jasnym dla nas było, że – aby uniknąć przekłamań w tłumaczeniach – musimy dotrzeć do tekstów jak najwcześniejszych, skolacjonować ze sobą kilka zawierających z pozoru tę samą treść i zdecydować, które przekazy uważamy za najbardziej prawdopodobne. Słowem: czekała nas mordercza i długa praca na surowym tekście. Niekiedy nie mieliśmy możliwości dotarcia do manuskryptów i musieliśmy zadowolić się wydaniami edytorskimi w językach oryginalnych. Podpieraliśmy się oczywiście tym, co już przetłumaczone zostało na niemiecki, francuski i rosyjski (tu prym wiodła Eufegenia, jako jedyna znająca ten język od podszewki), nie dawaliśmy im jednak pełnej wiary; jak się okazało, słusznie, gdyż wiele z nich było mocno przekłamanych. Największe wątpliwości budziły te przygotowywane przez filologów niemieckich. Niestety nie mogliśmy pojąć, czemu tak bardzo wyróżniają się na tle innych przekazów. Do tej pory zagadka ta pozostaje dla nas nierozwiązana. Ważne zapewne jest, że różnice pomiędzy edytorskimi wydaniami niemieckimi a tymi pochodzenia angielskiego lub francuskiego oscylują głównie wokół kwestii umiejscowienia bramy prowadzącej do wnętrza ziemi. Kolejną znaczącą różnicą jest to, iż dosyć często do wydań niemieckich dodawane są sformułowania wkładane w usta autora, mające świadczyć o tym, że sam nie wierzy w to, co pisze, a podania te są jedynie nic nie wartymi legendami. Dało nam to do myślenia i zaczęliśmy unikać wydań niemieckich albo wręcz tłumaczyć je sobie na opak.

Przez podania starożytnych Greków i Rzymian dotarliśmy do wiedzy, która nas zadziwiła. Verne wizjonerem? Podziemne królestwa były fantazją dziesiątków, jeśli nie tysięcy ludzi setki lat przed narodzinami Verne’a. Legendy, mity i podania ludów, które już dawno wyginęły bądź całkowicie zatraciły swe pierwotne kultury, przekazywały nam wiedzę wręcz magiczną. Tysiące mil pod powierzchnią ziemi miały znajdować się królestwa zmarłych, ale również, zgodnie z tym, co głosi Platon w dialogu Fedon, liczne kanały i jaskinie mające prowadzić do środka ziemi. Celtowie również wierzyli w podziemne światy. Oprócz tego wiele ludów na niepoznanym wnętrzu ziemi opierało swoje mity antropogeniczne. Irlandczycy wierzyli, że to właśnie spod ziemi wyłonili się Druidzi, natomiast Hindusi wywodzili stamtąd lud Angami Naga. Szukając jednak wśród podań europejskich, natrafialiśmy ciągle jedynie na krótkie wzmianki dotyczące jaskiń i wulkanów albo mało wiarygodne fantazje niewiadomego pochodzenia w formie kilku zdań. Zniechęceni już nieco, za namową Eufegenii usiedliśmy do studiowania kultur azjatyckich. I tu wreszcie dotarliśmy do niezbędnych wskazówek, a dzięki nim – do wiedzy.

Wpadły nam w ręce niezwykle tajemnicze wierzenia tybetańskie. Mimo że człowiek podbił już niemal cały świat, w grudniu 1958 roku Tybet w dalszym ciągu jest niedostępny dla większości ludzi. To święte miejsce, będące marzeniem wielu, pozostaje w zasięgu ręki nielicznych. Kilka lat temu głośno było o książce Heinricha Harrera Siedem lat w Tybecie. Eufegenia, która oczywiście przeczytała tę biografię jeszcze po niemiecku, twierdzi, że nawet dziesięć lat temu, kiedy panował tam względny spokój, dostanie się do serca buddyzmu było trudne. Teraz, w obliczu jawnie prowadzonej wojny z Chinami, dostanie się tam będzie śmiertelnie niebezpieczne i nie ma żadnych szans, że skończy się powodzeniem. Oczywiście nie zniechęciło to nas w żaden sposób. Zapłonął w nas już ogień, którego niepodobna zgasić obietnicą niebezpieczeństw. Oczywiście znalazło się dwóch dezerterów z tej niebezpiecznej wyprawy, jednak nie osłabiło to naszej siły ducha i w uszczuplonym składzie zaczęliśmy przygotowania do podróży. Jest nas czworo – Eufegenia, Otto, Hans i ja, Axel.

Dzisiejszy odcinek cyklu poświęcimy zatem dziełom, które w mojej niezwykle skromnej opinii (sarkazm alert!) są dla czytelnika dokładnie tym, czym odgrzewane kotlety dla smakosza – istnieje spore ryzyko zatrucia przy niemalże równym prawdopodobieństwie poczucia nowego smaku i głębszego docenienia tego już znanego.

Naszymi kotletami z pierwszego pichcenia będą książki autorstwa dwóch niezwykle lubianych przeze mnie pisarek – jak widzicie, dopuszczam się tu rażącego subiektywizmu i feminizacji. Kotletami zaś odgrzewanymi są – niespodzianka – ich kontynuacje: lepsze, gorsze i takie, które nie powinny ujrzeć światła dziennego. Zainteresowani? No to biegiem, bo szkoda czasu! Zaczniemy od pozytywów, których oczywiście będzie znacznie mniej, bo narzekanie jest zabawniejsze.

W dniu, w którym po raz pierwszy sięgnęłam po Anię z Zielonego Wzgórza, zmienił się cały mój świat. Oto miałam przed sobą niepasującą do swoich czasów ani do ówczesnej społeczności dziewczynkę, która nadal irytuje ogromną część czytelników pozorną infantylnością i rozgadaniem. Ja pokochałam ją od pierwszych stron. Zobaczyłam w niej samą siebie i widzę do dziś. Tym bardziej boli mnie każda kolejna adaptacja i próba wyciśnięcia pierwowzoru do ostatniej kropelki. W przypadku jednak Ani Shirley to, co sprawia ból sięgający trzewi, to ekranizacje. Do roku 2017 nie powstała ani jedna adaptacja, która miałaby coś wspólnego z powieścią. Po latach zaś, kiedy jako widzowie dostaliśmy tak wiele różnych opcji z najnowszą propozycją Netflixa na czele, która odziera ten świat z jego naiwności, ale przy tym i klimatu, w dalszym ciągu za najlepszy film oparty na świecie stworzonym przez Lucy Maud Montgomery uważam ten z Megan Follows w roli głównej bohaterki. I chociaż nie jest wierny oryginałowi pod każdym względem już w pierwszej części, a dwie kolejne są czystą fantazją reżysera, to przynajmniej zachowuje nastrój powieści i ukazuje nam Anię taką, jaką znamy. Wszystkie pozostałe ekranizacje to dla mnie nieporozumienie.

Kanada powołała swego czasu coś na kształt urzędu licencyjnego, który zajmuje się ochroną wyłącznie skarbu narodowego, jakim jest Ania. Kiedy jednak w 1993 roku wygasły prawa autorskie do książki, fani zostali zasypani różnymi dziwnymi adaptacjami tej historii. Nie zmienia to faktu, że przez siedemdziesiąt pięć lat od śmierci Montgomery powstała zaś zaledwie jedna książka o Ani Shirley, i to na specjalne zamówienie. Stało się to za sprawą Budge Wilson w roku 2008. Książka ukazała się z okazji stulecia pierwszego wydania Ani z Zielonego Wzgórza i stanowi swoisty prequel serii. Autorka nie ma ambicji, by pokazać Anię w nieznany nikomu sposób ani chęci do zmiany całej historii. Mimo kilku wątków, o których od samej bohaterki nie usłyszeliśmy nigdy w całej ośmioczęściowej serii, fabuła opiera się na wydarzeniach, które nie wyłamują się ze schematu i stanowią przyjemne dla miłośników Anny Shirley uzupełnienie jej historii. Co sprawiło, że nikt inny nie podjął się napisania kolejnych wariacji na temat tej cudownej historii? Tego prawdopodobnie nie dojdziemy. Wiemy natomiast, że Droga do Zielonego Wzgórza nie tylko nie razi swoją treścią i nastrojem, w który umiejętnie wprowadza czytelnika, ale też potrafi zachwycić i przypomnieć osobom kochającym Anię w dzieciństwie o powodach, dla których ją uwielbiały.

Droga do Zielonego Wzgórza przedstawia nam Anię taką, jaką była – skrzywdzoną przez los i niezwykle wrażliwą, ale jednocześnie nigdy nie wyzbywającą się nadziei i kochającą świat. Przygody, w które wikła ją w swojej powieści Budge Wilson, przywodzą nam wielokrotnie na myśl jej talent do pakowania się w kłopoty, tak dobrze znany z serii autorstwa Montgomery. Jednocześnie możemy poznać Anię lepiej, a raczej wyobrazić sobie, jaka mogła być, zanim jej życie wróciło na dawno upragnione, szczęśliwe tory.

Czy książka Budge Wilson jest idealna? Wręcz przeciwnie. Widać jednak, że za autorką nie stała chęć zarobienia łatwych pieniędzy, a Annę Shirley rozumie w lot. Lektura tej książki to jak intymna rozmowa z przyjaciółką, która kocha ją tak samo jak my.

Troszkę się poroztkliwialiśmy, troszkę za miło się zrobiło. Wróćmy zatem do rzeczywistości. Gdybym chciała pójść na łatwiznę, powiedziałabym, że kontynuacja Ani jest cudowna, bo wyjątek potwierdza regułę. Nie powiem tak, bo nie wierzę w tego typu truizmy. W związku z tym, że jestem leniwa, powiem tylko, że nie mam pojęcia, czemu tak się stało, i nie zmienia to w żaden sposób faktu, że są książki, które powinno się palić razem z autorami, najlepiej jeszcze na poziomie redakcji… No to jedziemy.

Z literatury mi bliskiej największej liczby śmierdzących trucheł – to znaczy kontynuacji – doczekała się Jane Austen. Jak wiadomo, ona sama książek napisała zaledwie sześć, ale wariacji na ich temat jest tak dużo, że znajomość wszystkiego z pewnością obniża inteligencję jednostki, która to widziała, czytała i zna. Na moje nieszczęście ja właśnie do takich osób należę. A książką najbardziej ze wszystkich pokrzywdzoną pozostaje od wielu lat Duma i uprzedzenie. Mamy tu do czynienia z trzema rodzajami mordu na powieści klasycznej.

Pierwszy raz z wariacjami na temat Austen miałam do czynienia po lekturze Dumy i uprzedzenia, kiedy w moje ręce trafiła kontynuacja losów sióstr Bennet pióra uznanej australijskiej pisarki Colleen McCullough – kilkanaście lat temu ekranizacja jej Ptaków ciernistych krzewów święciła triumfy w telewizji w postaci serialu. Emancypacja Mary Bennet zaciekawiła mnie zatem już ze względu na autorkę, którą lubiłam od wczesnego dzieciństwa. Jakże gorzko się zawiodłam. Co z tego, że McCullough umie pisać i kocha Jane Austen? Czy to daje jej prawo do kontynuowania historii uwielbianej przez miliony w sposób przypominający reanimację trupa? Nadmierny feminizm, dziwne zwroty akcji oraz zmiana charakterów głównych bohaterów wykreowanych przez Austen to tylko niektóre z rażących odstępstw od pierwowzoru. Myślicie, że to wszystko? Że gorzej już nie będzie? Zaskoczę Was i sprawię, że przejdą Was takie same dreszcze jak mnie, kiedy oglądałam serial Ania, nie Anna na Netflixie. Mary Bennet nagle po latach okazuje się pewną siebie, ale jednocześnie skromną kobietą, która dalece przewyższa mądrością i rozsądkiem swoje starsze siostry, a urodą zaczyna przypominać Elżbietę. Lidia jest alkoholiczką, Jane, chociaż wie o zdradach męża (tak, Bingley zdradza Jane, założył nawet „drugą rodzinę”!), akceptuje je, a Elżbieta i Fitzwiliam Darcy mają problemy łóżkowe! Już mdlejecie? Spokojnie, to dopiero początek końca…

Pamiętacie tę uroczą aktoreczkę, która w 2015 roku wcieliła się w Kopciuszka? Otóż musicie wiedzieć, że rok później z jakiegoś dziwnego powodu uznała za dobry pomysł zagranie Elżbiety Bennet w filmie Duma i uprzedzenie, i zombie. Ten film to truchło dosłownie i w przenośni. Przede wszystkim mamy do czynienia z radykalną zmianą sytuacji. Cały świat został opanowany przez umarłych, a Anglia jest jednym z niewielu terenów, gdzie znajdują się wciąż jeszcze zdrowe skupiska ludzkie. Zaraza rozszerza się w zastraszającym tempie, a jedynym rozwiązaniem jest regularne stawianie oporu zombie atakującym zewsząd. W związku z sytuacją zaistniałą na długo przed okresem dojrzewania sióstr Bennet, w momencie gdy przychodzi czas wybrania dla nich dodatkowych zajęć ogólnorozwojowych, pan Bennet postanawia swoje dzieci wyszkolić w sztukach walki. Brzmi absurdalnie? Uwierzcie mi, że im dłużej trwa film, tym bardziej widać krew, która sączy się z książek stojących sobie niewinnie na półkach domowej biblioteczki. Zupełnie jakby krzyczały: „Co myśmy wam zrobiły, że nas tak bezrefleksyjnie mordujecie?”. A i to nie jest w tym wszystkim najgorsze… Wiecie, co wbiło mnie w fotel? Informacja, że ten film to nie wytwór chorej wyobraźni reżysera, ale jedynie ekranizacja powieści o tym samym tytule.

Na koniec trzeci, ale nie mniej skuteczny sposób na zbezczeszczenie książki. Kojarzycie współczesne pseudopowieści o ludziach, którzy nie mają ze sobą niemalże nic wspólnego poza ukochaną książką, a lektura ta staje się pretekstem do zadzierzgnięcia przyjaźni na śmierć i życie? Klub miłośników Jane Austen autorstwa Karen Joy Fowler to typowy twór człowieka pozbawionego ambicji i idącego na łatwiznę. Nie mam pomysłu, co napisać, ale strasznie chciałabym być pisarką, bo to takie na czasie i modne. Wezmę przypadkową lubianą przeze mnie książkę i dopiszę do niej średnio pasjonującą historię. Wcisnę tu i ówdzie kłopoty małżeńskie, trochę problemów, do których rozwiązania zainspiruje mnie jedna lub druga książka autorki, o której powieściach mówię, a na koniec jeszcze wszystko polukruję, bez happy endu się nie liczy. Jakże ambitnie, jakże oryginalnie, jakże do porzygu… Do tego stopnia, że słów mi zabrakło i oto zmierzam do nieuchronnego końca.

Tym sposobem dotrwaliśmy do finiszu. Wypadałoby w jakiś niezbyt ambitny sposób podsumować powyższe wypociny. Aby nikt nie posądził autorki o przesadną ambicję, którą sama właśnie skrytykowała, niech poniższa grafika stanie się podsumowaniem wystarczającym: