„W literaturze nie ma już teraz epiki, bo jej rolę przejęły seriale” – taką opinią, zaczerpniętą podobno od Jacka Dukaja, rozpoczęła się dyskusja o czytelnictwie z udziałem Agaty Pieniążek z wydawnictwa Znak oraz Justyny Sobolewskiej i Michała Nogasia. Bo tytuł Dlaczego powieści są coraz dłuższe? nadany temu spotkaniu w programie festiwalu był nie tyle tematem, ile punktem wyjścia do luźnej, ale również dzięki temu ciekawej rozmowy – także z publicznością – o tym, co (i jak) czytamy, a co (i jak) w Polsce wydajemy (za dużo, za szybko, w brzydkich okładkach) i dlaczego właśnie tak. Być może coraz dłuższe powieści interesują nas (a chyba tak jest, skoro je kupujemy), bo pozwalają nam zatonąć w fabule, wsiąknąć w świat bohaterów, pożyć ich życiem dłużej niż tylko przez chwilę. A z drugiej strony – trochę się tych grubych książek boimy, bo mogą nas nie wciągnąć. Do tego całkiem prawdopodobne, że zabraknie nam na nie czasu, a przecież chcielibyśmy dotrzeć do końca każdego wątku. Sprawdzamy więc, co na ich temat mają do powiedzenia inni, a zwłaszcza ci, z których zdaniem szczególnie się liczymy. Wbrew pozorom, jak wynikało z wypowiedzi słuchaczy, nie zawsze największym zaufaniem darzymy recenzentów internetowych, chociaż o to (i nie tylko o to) można by się spierać. Jako bardziej wiarygodne wskazywano recenzje prasowe i (a jakże!) audycję Z najwyższej półki, prowadzoną przez Michała Nogasia.

Debata trochę się przeciągnęła. A tłum gęstniał. Zaraz potem miały się bowiem odbyć dwa duże spotkania autorskie: ze Szczepanem Twardochem oraz z Olgą Tokarczuk i Janem Henrikiem Swahnem.

Szczepan Twardoch mówił sporo o Królu, czyli nowej powieści, która ma się ukazać jeszcze w tym roku. To książka o Warszawie z drugiej połowy lat trzydziestych, konkretniej – o warszawskich Żydach, najkonkretniej – o bokserze, postaci z półświatka wzorowanej na Tacie Tasiemce, działaczu niepodległościowym, gangsterze, „królu Warszawy”. Rok 1937, w którym toczy się akcja, był czasem bardzo burzliwym: na większości uczelni istniały już getta ławkowe dla studentów żydowskich, prawicowa część sanacji zaczynała flirtować z młodymi nacjonalistami, w polityce wrzało. W gazetach reprezentujących różne środowiska te same wydarzenia opisywano w skrajnie odmienny sposób – na przykład wybryki antysemickie w ONR-owskim „ABC” przedstawiono jako „żydowskie awantury”, w żydowskim „Naszym Przeglądzie” opisano je jako pogrom, a w „Życiu Warszawy” ograniczono się do suchej, zwięzłej notatki. Sam Twardoch stwierdził, że trudno mu poddać współczesność fabularyzacji – brakuje historii, która mogłaby stanowić tworzywo dramatu egzystencjalnego, zawsze coś brzmiałoby w takiej opowieści fałszywie. Zapewne nieco podobną, dystansującą funkcję pełni też zmiana perspektywy z ludzkiej na zwierzęcą – autor wyjaśniał, że dzięki niej nie zżywa się z bohaterem, nie ulega pokusie usprawiedliwiania go, upiększania historii.

Ile wspólnego mają Nowe Ateny Benedykta Chmielowskiego z Wikipedią, a Elżbieta Drużbacka, osiemnastowieczna poetka, z polskim feminizmem? Według Olgi Tokarczuk całkiem sporo. Zarówno Drużbacka, jak i ksiądz Chmielowski odgrywają też istotną rolę w Księgach Jakubowych, wokół których krążyła dyskusja na spotkaniu z pisarką i Janem Henrikiem Swahnem, który tłumaczy jej prozę na język szwedzki (Księgi Jakubowe w jego przekładzie były zresztą w Szwecji jedną z najwyżej ocenianych książek minionego roku). Zdaniem autorki historia frankistów była jednym z takich tematów, które domagały się opracowania nie tylko historycznego, lecz także literackiego, nie sądziła jednak, że to jej przyjdzie się z nią mierzyć; długo nad nią krążyła, zanim się do niej zabrała. Nie spodziewała się też, że ta książka spotka się z tak dużym odzewem – przypuszczała, że będzie raczej publikacją dla osób już obeznanych z tematyką. Stało się inaczej: Księgi Jakubowe przyciągnęły zarówno stałych czytelników Olgi Tokarczuk, jak i osoby spoza tego grona. Już po wydaniu książka zyskała też nowy, bardzo współczesny kontekst – bywa odczytywana jako głos w sprawie uchodźców. A zespół pod kierownictwem Eweliny Marciniak przygotował na jej podstawie spektakl, który po przerwie wakacyjnej wraca na deski warszawskiego Teatru Powszechnego (http://www.powszechny.com/spektakle/ksiegi-jakubowe,s946.html).

A wieczorem na rynku odbył się koncert Zbigniewa Wodeckiego i zespołu Mitch & Mitch – wydarzenie, które przyciągnęło jedną z najliczniejszych publiczności podczas całego festiwalu. Przygotowywanie sprzętu, ustawianie sceny i próby trwały od samego rana (pani, u której mieszkałam, mówiła potem, że coś zaczęło się dziać już około piątej). Artyści promowali piosenki z nowej płyty 1976: A Space Odyssey, jeszcze niezbyt dobrze znane publiczności, więc z jednej strony świeże, nieograne, ale z drugiej – niekoniecznie porywające. Sama słuchałam tego koncertu z balkonu (miałam szczęście mieszkać dokładnie na wprost rynku!) z zaciekawieniem, chociaż bez szczególnego zaangażowania.

Wiele mnie w Szczebrzeszynie ominęło: debata o Leśmianie, spotkania z Mariuszem Szczygłem, Zygmuntem Miłoszewskim, Joanną Mueller czy – tego żałuję chyba najbardziej – Michałem Książkiem (autorem na przykład znakomitego Jakucka). Monodram o Janie Karskim. Dyskusje o czasopismach literackich, nieczytaniu poezji i promowaniu czytelnictwa przez biblioteki. Stało się tak trochę dlatego, że rozmaite obowiązki goniły, więc nie mogłam zostać do końca, a trochę dlatego, że dane mi było przeżyć jeszcze więcej niż festiwal, na który się wybrałam. Przegadać wszystkie trzy wieczory (przeciągające się zawsze do nocy) z dopiero co poznaną współlokatorką, a czasem również z niezwykłą starszą panią, która nas obie do siebie przyjęła. Zostać ugoszczoną herbatą, pierogami i plackami z cukinii. Dać się wyciągnąć na wycieczkę do pobliskiego Zamościa. A choćby i powłóczyć się po mieście – w pojedynkę, na wyczucie, nawet jeśli czasem mnie ono zawodziło.

Pięknie było. Tak po prostu.

„W literaturze nie ma już teraz epiki, bo jej rolę przejęły seriale” – taką opinią, zaczerpniętą podobno od Jacka Dukaja, rozpoczęła się dyskusja o czytelnictwie z udziałem Agaty Pieniążek z wydawnictwa Znak oraz Justyny Sobolewskiej i Michała Nogasia. Bo tytuł Dlaczego powieści są coraz dłuższe? nadany temu spotkaniu w programie festiwalu był nie tyle tematem, ile punktem wyjścia do luźnej, ale również dzięki temu ciekawej rozmowy – także z publicznością – o tym, co (i jak) czytamy, a co (i jak) w Polsce wydajemy (za dużo, za szybko, w brzydkich okładkach) i dlaczego właśnie tak. Być może coraz dłuższe powieści interesują nas (a chyba tak jest, skoro je kupujemy), bo pozwalają nam zatonąć w fabule, wsiąknąć w świat bohaterów, pożyć ich życiem dłużej niż tylko przez chwilę. A z drugiej strony – trochę się tych grubych książek boimy, bo mogą nas nie wciągnąć. Do tego całkiem prawdopodobne, że zabraknie nam na nie czasu, a przecież chcielibyśmy dotrzeć do końca każdego wątku. Sprawdzamy więc, co na ich temat mają do powiedzenia inni, a zwłaszcza ci, z których zdaniem szczególnie się liczymy. Wbrew pozorom, jak wynikało z wypowiedzi słuchaczy, nie zawsze największym zaufaniem darzymy recenzentów internetowych, chociaż o to (i nie tylko o to) można by się spierać. Jako bardziej wiarygodne wskazywano recenzje prasowe i (a jakże!) audycję Z najwyższej półki, prowadzoną przez Michała Nogasia.

Debata trochę się przeciągnęła. A tłum gęstniał. Zaraz potem miały się bowiem odbyć dwa duże spotkania autorskie: ze Szczepanem Twardochem oraz z Olgą Tokarczuk i Janem Henrikiem Swahnem.

Szczepan Twardoch mówił sporo o Królu, czyli nowej powieści, która ma się ukazać jeszcze w tym roku. To książka o Warszawie z drugiej połowy lat trzydziestych, konkretniej – o warszawskich Żydach, najkonkretniej – o bokserze, postaci z półświatka wzorowanej na Tacie Tasiemce, działaczu niepodległościowym, gangsterze, „królu Warszawy”. Rok 1937, w którym toczy się akcja, był czasem bardzo burzliwym: na większości uczelni istniały już getta ławkowe dla studentów żydowskich, prawicowa część sanacji zaczynała flirtować z młodymi nacjonalistami, w polityce wrzało. W gazetach reprezentujących różne środowiska te same wydarzenia opisywano w skrajnie odmienny sposób – na przykład wybryki antysemickie w ONR-owskim „ABC” przedstawiono jako „żydowskie awantury”, w żydowskim „Naszym Przeglądzie” opisano je jako pogrom, a w „Życiu Warszawy” ograniczono się do suchej, zwięzłej notatki. Sam Twardoch stwierdził, że trudno mu poddać współczesność fabularyzacji – brakuje historii, która mogłaby stanowić tworzywo dramatu egzystencjalnego, zawsze coś brzmiałoby w takiej opowieści fałszywie. Zapewne nieco podobną, dystansującą funkcję pełni też zmiana perspektywy z ludzkiej na zwierzęcą – autor wyjaśniał, że dzięki niej nie zżywa się z bohaterem, nie ulega pokusie usprawiedliwiania go, upiększania historii.

Ile wspólnego mają Nowe Ateny Benedykta Chmielowskiego z Wikipedią, a Elżbieta Drużbacka, osiemnastowieczna poetka, z polskim feminizmem? Według Olgi Tokarczuk całkiem sporo. Zarówno Drużbacka, jak i ksiądz Chmielowski odgrywają też istotną rolę w Księgach Jakubowych, wokół których krążyła dyskusja na spotkaniu z pisarką i Janem Henrikiem Swahnem, który tłumaczy jej prozę na język szwedzki (Księgi Jakubowe w jego przekładzie były zresztą w Szwecji jedną z najwyżej ocenianych książek minionego roku). Zdaniem autorki historia frankistów była jednym z takich tematów, które domagały się opracowania nie tylko historycznego, lecz także literackiego, nie sądziła jednak, że to jej przyjdzie się z nią mierzyć; długo nad nią krążyła, zanim się do niej zabrała. Nie spodziewała się też, że ta książka spotka się z tak dużym odzewem – przypuszczała, że będzie raczej publikacją dla osób już obeznanych z tematyką. Stało się inaczej: Księgi Jakubowe przyciągnęły zarówno stałych czytelników Olgi Tokarczuk, jak i osoby spoza tego grona. Już po wydaniu książka zyskała też nowy, bardzo współczesny kontekst – bywa odczytywana jako głos w sprawie uchodźców. A zespół pod kierownictwem Eweliny Marciniak przygotował na jej podstawie spektakl, który po przerwie wakacyjnej wraca na deski warszawskiego Teatru Powszechnego (http://www.powszechny.com/spektakle/ksiegi-jakubowe,s946.html).

A wieczorem na rynku odbył się koncert Zbigniewa Wodeckiego i zespołu Mitch & Mitch – wydarzenie, które przyciągnęło jedną z najliczniejszych publiczności podczas całego festiwalu. Przygotowywanie sprzętu, ustawianie sceny i próby trwały od samego rana (pani, u której mieszkałam, mówiła potem, że coś zaczęło się dziać już około piątej). Artyści promowali piosenki z nowej płyty 1976: A Space Odyssey, jeszcze niezbyt dobrze znane publiczności, więc z jednej strony świeże, nieograne, ale z drugiej – niekoniecznie porywające. Sama słuchałam tego koncertu z balkonu (miałam szczęście mieszkać dokładnie na wprost rynku!) z zaciekawieniem, chociaż bez szczególnego zaangażowania.

Wiele mnie w Szczebrzeszynie ominęło: debata o Leśmianie, spotkania z Mariuszem Szczygłem, Zygmuntem Miłoszewskim, Joanną Mueller czy – tego żałuję chyba najbardziej – Michałem Książkiem (autorem na przykład znakomitego Jakucka). Monodram o Janie Karskim. Dyskusje o czasopismach literackich, nieczytaniu poezji i promowaniu czytelnictwa przez biblioteki. Stało się tak trochę dlatego, że rozmaite obowiązki goniły, więc nie mogłam zostać do końca, a trochę dlatego, że dane mi było przeżyć jeszcze więcej niż festiwal, na który się wybrałam. Przegadać wszystkie trzy wieczory (przeciągające się zawsze do nocy) z dopiero co poznaną współlokatorką, a czasem również z niezwykłą starszą panią, która nas obie do siebie przyjęła. Zostać ugoszczoną herbatą, pierogami i plackami z cukinii. Dać się wyciągnąć na wycieczkę do pobliskiego Zamościa. A choćby i powłóczyć się po mieście – w pojedynkę, na wyczucie, nawet jeśli czasem mnie ono zawodziło.

Pięknie było. Tak po prostu.

Dlaczego radiowcy obrysowują językiem kontur warg, a aktorzy podczas prób zaciekle dyskutują o rabarbarze? Tego dowiedziałam się na warsztatach Mistrz wymowy polskiej. Pierwsza część, prowadzona przez Krystynę Czubównę (i jak tu się dziwić, że właśnie na te zajęcia po pewnym czasie zabrakło miejsc?), obejmowała warsztat lektora: ćwiczenia logopedyczne i oddechowe, przeplatane historiami z pracy w radiu i telewizji. Część druga, podczas której trenerką była Joanna Szczepkowska, dotyczyła nie tylko ćwiczenia dykcji, lecz także wyrażania różnych emocji za pomocą tych samych słów. Okazuje się, że i Leśmianem można na siebie nawrzeszczeć.

Jako polonistka zdecydowanie językolubna wiązałam duże nadzieje z warsztatami Kreatywnie o komunikacji, czyli dlaczego język jest ważny. Skuteczność komunikacyjna, środki językowe pozwalające tę skuteczność osiągnąć, niebanalne pomysły, słowem: same wspaniałości. Szkopuł jednak w tym, że chociaż zajęcia rzeczywiście dotyczyły komunikacji – zwłaszcza w sytuacjach kryzysowych – to języka nie dotyczyły w najmniejszym stopniu, stąd spore (i jedyne podczas tego festiwalu) rozczarowanie. Zabawy w zakładanie firmy w kwadrans i opracowywanie jej strategii komunikacyjnej w pół godziny, choć niewątpliwie rozwijające, mnie akurat nieszczególnie porywają.

Wynagrodziły mi to jednak z nawiązką trzy spotkania autorskie, a może raczej trzy dyskusje z autorami. W rolach głównych: Grażyna Plebanek i Katarzyna Tubylewicz, Łukasz Orbitowski i Marcin Kołodziejczyk oraz Marianna Kijanowska i Bohdan Zadura. W rolach prowadzących – równie przecież ważnych – Justyna Sobolewska i Michał Nogaś. Każde z tych spotkań miało inną dynamikę, toczyło się wokół innych spraw, budziło inne emocje – a dzięki ich ułożeniu bezpośrednio po sobie te kontrasty stawały się tym widoczniejsze i tym ciekawsze.

Spotkanie pierwsze: bardzo spokojna, ale i bardzo rzeczowa dyskusja o tym, co bliskie zarówno Grażynie Plebanek, jak i Katarzynie Tubylewicz – autorkom od lat mieszkającym za granicą (w Brukseli i Sztokholmie), ale wciąż mocno zakorzenionym w polskości. Zatem: dyskusja o Europie, Afryce, ścierających się i przenikających tożsamościach. O eurosieroctwie i emigracji zarobkowej. I o literaturze, rzecz jasna, a zwłaszcza o najnowszej książce Grażyny Plebanek, Pani Furii, która jest w tej problematyce mocno osadzona. Dużo konkretów: układ dzielnic zamieszkiwanych przez imigrantów w Paryżu i Brukseli oraz jego wpływ, planowany i rzeczywisty, na asymilację tych osób. Nauczanie historii w Senegalu (nie tak znowu dawno temu) w taki sposób, że o Senegalu i w ogóle o Afryce nie mówiono wcale, a za to w centrum świata stawiano Europę z Francją na czele. Wywodzący się stąd mit europejskiego raju i zderzenie go z rzeczywistością. Decyzja o prostowaniu albo nieprostowaniu włosów a tożsamość afrykańska. Muzułmańskie działaczki na rzecz praw kobiet w Szwecji, ignorowane przez szwedzkie władze.

Spotkanie drugie: niesamowita energia, szybkie tempo, celne riposty, zdecydowane sądy. Polska niewielkomiejska, jej codzienność i zarazem odrębność w tej codzienności, a to wszystko widziane przez Łukasza Orbitowskiego – autora bestsellerowej Innej duszy, a także literatury fantastycznej, i Marcina Kołodziejczyka – cenionego reportera. Ale też rozmowa o tym, nad czym obydwaj autorzy właśnie pracują. A zdecydowanie jest o czym mówić. Kołodziejczyk szykuje z Marcinem Podolcem, współautorem Dymu (pisaliśmy o nim tutaj i tutaj), Morze po kolana (premiera: listopad 2016), czyli komiks oparty na jego reportażach dla „Polityki” (jak sam mówi – to doświadczenie dla niego całkiem nowe). Orbitowski z kolei uczestniczy w projekcie Nowe legendy polskie, złożonym z antologii opowiadań i dwóch filmów dokumentalnych, a osnutym wokół polskich wierzeń ludowych z wczesnego średniowiecza. W przedsięwzięcie to zaangażowali się też między innymi: Jakub Małecki, Elżbieta Cherezińska i Jerzy Stuhr. Pisarz pracuje też nad nową książką, podobno powieścią drogi (Nogaś: „No dobrze, ale o czym to jest?”, Orbitowski: „O tym, jak chłop spieprza w Europę”). Premiera w przyszłym roku.

Spotkanie trzecie: zupełnie inne, ukraińsko-polskie. Dialog ukraińskiej poetki i tłumaczki poezji polskiej z polskim poetą i tłumaczem poezji ukraińskiej. Zabrakło trzeciego głosu – Andrija Bondara, także poety i tłumacza, który również miał w tej rozmowie wziąć udział. Marianna Kijanowska, badaczka wątków ukraińskich w twórczości Leśmiana, tłumaczyła jego wiersze przez osiem lat, tworzyła alternatywne wersje przekładów (tłumaczenie Dziewczyny zaprezentowane na festiwalu powstało w ośmiu wersjach). Efekty – świetne. Zresztą na Leśmianie nie koniec, czego dowodem jest choćby mistrzowski przekład Lokomotywy Tuwima. Bohdan Zadura z kolei, ceniony nie tylko w Polsce, lecz także na Ukrainie, uparcie twierdzi, że tłumaczem literatury ukraińskiej został przypadkowo: nie znał języka, nie cenił znanej sobie literatury. A potem dostał zlecenie na przekład wierszy Dmytra Pawłyczki. I chwyciło – nie od razu, ale skutecznie.

Dzień zwieńczyło Drzewo według Wiesława Myśliwskiego  – spektakl plenerowy, o którym, jako teatralny laik, nie ośmielę się powiedzieć nic poza tym, że wciskał w krzesło/ławkę/leżak. Pozostaje mi więc oddać głos Stefanowi Szmidtowi, autorowi inscenizacji i odtwórcy głównej roli: „Dla kogo i o czym jest nasze Drzewo? Dla wszystkich tych, którzy zechcą zgromadzić się pod wybranym drzewem w miejscowości, do której zawita nasz teatr, dla zaproszonych i przypadkowych, dla tych, którzy bywają w teatrze, i tych, dla których będzie to teatralna inicjacja. O czym? […] O »jednym stąd« i o… drzewie”[1]. A nad rzeką, nad którą je wystawiono, mimo zimna i sporego opóźnienia zebrało się mnóstwo ludzi. To także o czymś świadczy.

Sama nazwa może być myląca, bo festiwal „Stolica Języka Polskiego” to przede wszystkim wydarzenie literackie. O tym, że język odgrywa tu niebagatelną rolę (nazwa miasta chrzęści przecież i szeleści, aż miło, a to zobowiązuje), świadczy jednak już program imprezy, a w nim między innymi spotkanie ze szwedzkim tłumaczem Olgi Tokarczuk, Janem Henrikiem Swahnem, i ukraińskim poetą Andrijem Bondarem (ot, wysłać gdzieś ukrainistę…), dyskusja o Białoszewskim czy wreszcie warsztaty Mistrz wymowy polskiej (współprowadzone przez Krystynę Czubównę!). A także – może nawet przede wszystkim – wybór patrona tegorocznej edycji Stolicy Języka Polskiego, czyli Bolesława Leśmiana. Jemu właśnie poświęcono debatę otwierającą festiwal, w której uczestniczyli: Justyna Sobolewska, Adam Kulik i Mateusz Matyszkiewicz. Nie było mi jednak dane jej wysłuchać, bo do Szczebrzeszyna dotarłam dopiero drugiego dnia.

Ale drugiego dnia też sporo się działo…

O tym, jak trenerzy piłkarscy mogą wpłynąć na promowanie czytelnictwa, dlaczego Szwedki czytają skandynawskie kryminały chętniej niż Szwedzi i jakie wymierne korzyści przynosi rozwój bibliotek według urzędników różnych szczebli, a jak to się ma do rzeczywistości, opowiadali Jan Henrik Swahn, były dyrektor Instytutu Książki Grzegorz Gauden oraz pisarka i tłumaczka Katarzyna Tubylewicz, uczestnicy debaty Szwecja czyta – Polska czyta. Zwrócili uwagę, że również w upowszechnianiu rodzimej literatury za granicą rola języka jest zauważalna – polszczyzna jako mało popularna wzbudza zazwyczaj mniejsze zaufanie wydawców niż języki dominujące, dlatego o wydania zagraniczne znacznie łatwiej tym książkom, na których publikację zdecydowały się wydawnictwa anglojęzyczne.

Być może najważniejszą rolę język odgrywa jednak jako tworzywo opowieści. Istotne wydaje się nie tyle to, co literatura opowiada (bo opowiada z grubsza te same historie), ile jak opowiada – stwierdził z kolei Wiesław Myśliwski. Chociaż właściwie „tworzywo” to złe określenie, bo moc języka przejawia się tym, że on żyje, rozwija się, pozwala nazywać wszystko, byle tylko nie pozwolić na swoje wyjałowienie, redukcję do czystej funkcji informacyjnej. „Zdania są stworzeniami. Im bardziej pozwala im się żyć, tym lepiej dla twórczości” – tak Myśliwski podsumował odpowiedź na pytanie któregoś z czytelników.

Ćwicząc cierpliwość w ogonku po autograf, nawiązując kolejkowe znajomości, a także dowiadując się tego i owego o poprzedniej edycji imprezy, traciłam bezpowrotnie okazję na spotkanie o Białoszewskim z udziałem Mai Komorowskiej i Tadeusza Sobolewskiego (i jak tu twierdzić, że duch poezji w narodzie ginie?). Dzięki temu dowiedziałam się, że w Szczebrzeszynie, przed wojną także żydowskim, oprócz Stolicy Języka Polskiego trwa właśnie objazdowy festiwal śladami Singera. Spacer po mieście inspirowany tym aspektem historii niestety przegapiłam, udało mi się za to posłuchać opowieści o przedwojennej społeczności żydowskiej, jej życiu, organizacji, jej – także miejscowych – przedstawicielach: szaleńcach, biedakach, zwykłych ludziach.

„Mam dla państwa dwie bardzo ważne informacje. Pierwsza jest taka, że zagraliśmy dzisiaj program ZOO sto dwudziesty dziewiąty raz. Druga jest taka, że w Szczebrzeszynie chrząszcz brzmi w trzcinie”. To podsumowanie, wypowiedziane ze śmiertelną powagą, dość wiernie oddaje atmosferę koncertu Katarzyny Groniec, która na koniec dnia zaśpiewała piosenki Agnieszki Osieckiej. Było wyśmienicie: nieoczywisty wybór tekstów, nowe interpretacje muzyczne (chociaż ja akurat – w kilku przypadkach, których to zastrzeżenie dotyczy – najbardziej przekonana jestem nawet nie tyle do wykonań klasycznych, ile do wykonań Nosowskiej, i się odprzekonać nie dałam, jeśli akurat miałam porównanie), cokolwiek kpiarski ton. Nic, tylko zazdrościć.

Piotrek Wróblewski: Piękny, zaskakujący i porywający spektakl. Z utworu na utwór coraz bardziej przenosiliśmy się do bajkowej krainy artystki. Rozpoczęło się od popowego akcentu, szybko jednak pojawiła się muzyka z kabaretu, piano barów i swingu lat trzydziestych. Nie było przeciętnych piosenek, nie było przerw ani przestojów. Zaz i jej fenomenalny zespół zagospodarowali nam każdą chwilę. Artyści wspólnie budowali napięcie, przechodząc płynnie między muzycznymi gatunkami. Gdy Zaz zmieniała kreacje za kulisami, muzycy zajmowali się publicznością tak dobrze, jakby wcale nie potrzebowali francuskiej wokalistki. Ale kiedy powracała na scenę…

Michał Ciemniewski: …to publiczność jadła jej z ręki. Faktycznie, Zaz udowodniła, że jest dziewczyną potrafiącą narzucić tempo. Ma w sobie coś z buntowniczej charyzmy Patti Smith czy Joan Jett, a i nie brak jej dyrygenckiej zdolności do kierowania publicznością. Zupełnie jak u Freddiego Mercury’ego! No i to ciągłe skakanie między stylami! Trzyczęściowe przedstawienie, upływające pod znakiem oddzielnych kreacji dla każdej odsłony (chodzi zarówno o stylistykę, jak i o sceniczny wizerunek), przenosiło nas od współczesnej francuskiej muzyki popularnej przez tradycję uliczno-barowego gypsy jazzu aż do rewiowo-tanecznych rytmów. Wszystko to trzymane było w ryzach przez jej charakterystyczny, emocjonalny wokal. F-A-N-T-A-S-T-Y-C-Z-N-E!



Mnie najbardziej podobała się druga, swingująca część. Zaz świetnie wykonała Comme ci comme ça oraz Paris sera toujours Paris – obecnie ukochany przeze mnie hit radiowy. Artyści złożyli też w tej części hołd Django Reinhardtowi, jednemu z moich ulubionych gitarzystów, odgrywając brawurowo jego słynną kompozycję Minor swing.

PW: Zobacz, jak szybko można nauczyć się polskiego. Zaz w przerwach między utworami grała, bawiła się z widownią i do tego całkiem sporo mówiła w naszym języku. Przyznasz, że było to urocze.

MC: Ja po francusku potrafię powiedzieć tylko „Citroën”, więc tym bardziej podziwiam szczerą chęć Isabelle do zmagania się z polszczyzną – wszak mieszkańcy kraju nad Sekwaną słyną z niechęci do nauki języków obcych.

Tekstów piosenek i francuskojęzycznych wypowiedzi artystki nie rozumiałem, zapewne mało kto je rozumiał. Ale nie przeszkadzało to w odbiorze muzyki. Emocje obywały się bez tłumaczenia i natychmiast udzielały się wszystkim zgromadzonym w klubie Progresja.

PW: Zaz przywróciła mi wiarę w muzykę. Jej twórczości nie można klasyfikować: to jazz, pop, blues, muzyka świata – wszystko zarazem. Co najważniejsze, każdy z tych elementów idealnie pasuje do pozostałych. Czułem się jak na dobrym musicalu.

Powiem szczerze, że wcześniej nie przepadałem za Zaz, a jednak jej koncert opuściłem z pozytywną energią i uśmiechem zadowolenia na twarzy.

MC: Mnie Zaz nie musiała niczego przywracać. Nie wiem jak ty, ale ja mam tak, że podobają mi się koncerty, które mi się podobają . Jeśli występ miał jakieś minusy, to ich nie zarejestrowałem, bo zupełnie wyzbyłem się obiektywizmu.

Czy warto było tłuc się na koncert przez całe miasto i w dodatku zabłądzić po drodze? Warto. Muzyczny klimat paryskiej ulicy bardzo mi pasuje, a Zaz to od teraz jedna z moich ulubionych emanacji kultury francuskiej. Wyprzedza nawet Zinedine’a Zidane’a i bagietki.

Allez les Bleus! I niech Gerard Depardieu żałuje, że nie jest już Francuzem.  


       

Michał Ciemniewski: Zacznę od tego, do czego chciałbym się przyczepić. Po %&*$@ im tyle tych automatycznych, syntetycznych i Bóg wie jakich jeszcze dźwięków podczas koncertu w małej, ciasnej salce?! To dobrze brzmi na płycie, w studyjnych brzmieniach skonstruowanych na potrzeby albumu. Jeśli na scenie widzę gitarzystę, basistę i wokalistę (wspomaganych skromnie przez klawiszowca), to chcę słyszeć gitarę, bas i wokal (wspomagane skromnie przez klawisze)! Jakkolwiek by patrzeć, to przecież rock! Owszem, alternatywny i mocno osadzony w klimatach muzyki elektronicznej, ale wciąż rock. I właśnie tej rockowej surowości domagam się podczas koncertów.

Piotrek Wróblewski: Michale czepialski, musisz jednak przyznać, że wszystkie te dźwięki dobrze wybrzmiewały w niewielkiej koncertowej sali Składu Butelek. Trzyosobowa ekipa muzyków świetnie radziła sobie właśnie w takim składzie personalnym i w takim miejscu. Swoją drogą, Karol Stolarek (wokalista) bardzo przypomina mi Rentona z filmu Trainspotting. Może to narkotyczne podobieństwo między stylistyką filmu a melodiami grupy Bruno Schulz uwydatniło się właśnie w osobie frontmana? Poza tym fascynowały mnie również wyświetlane wizualizacje.

MC: Ale, ogólnie rzecz ujmując, zespół daje radę. I mówię to jako ktoś, kto wcześniej bez większego zainteresowania posłuchał niektórych jego utworów w radiu, a tuż przed samym koncertem – kilku kolejnych w internecie (z podobnym zaangażowaniem). Osobiste zdanie autora niniejszej relacji musi się więc liczyć. Ktoś mógłby się z tym nie zgodzić, mówiąc, że moja percepcja była nieobiektywna, bo rozcieńczona kilkoma piwami, ale powtarzam raz jeszcze: to jest rock – wszelkie używki dozwolone!

Mam za to stuprocentową pewność, że zespół Bruno Schulz wierzył w to, co grał. Ja też w to uwierzyłem. Ci trzej muzycy wychodzą na scenę przekonani o swojej sile przekazu i kunszcie artystycznym. Mnie to wystarczy, i to nawet mimo tego, że raczej nie grają mojej ulubionej muzyki.

PW: Internetowa fikcja ma się nijak do klubowej rzeczywistości. Powiedzmy choćby o jednym: zespół przyznał się, że jest z Łodzi, i zagrał w trójkę, podczas gdy internet poświadcza, że Bruno Schulz to czteroosobowa grupa z Kielc. Prawda leży zapewne gdzieś pośrodku.

Daję wielki plus za ciekawe teksty śpiewane po polsku. Brzmieniowo na koncercie zespół wypadł zaskakująco spójnie, mimo że każda z jego dotychczasowych płyt była odmienna. Poza tym szczególnie przypadły mi do gustu wolniejsze, elektroniczne i minimalistyczne kawałki: Z bliska, Wrócisz tu, Nawet z Tobą. Także i utwory z płyty Nowy, lepszy człowiek, które zawsze wydawały mi się odtwórcze i podobne do kompozycji tworzonych przez połowę indie rockowych kapel, wykonane w ten niehałaśliwy sposób wydają się ciekawe. Zapewne to brak klasycznej perkusji wprowadza słuchaczy w tęskną atmosferę i niemal narkotyczny trans:

I nagle chcesz przekupić śmierć

Piękna kobieta, całuje Cię

Zaczyna działać LSD

Już więdną kwiaty, a Ty śmiejesz się?

(Bruno Schulz, Gdy więdną kwiaty)

MC: Jeśli mówimy o atmosferze, to zauważmy, że system kameralnych salek niewątpliwie sprzyjał alternatywie proponowanej przez zespół. Jedyne, co mnie denerwowało, to trzyosobowa załoga pozerów wyglądających jak z reklamy szamponu. Zaanektowali przestrzeń przed samą sceną i poszerzali ją stopniowo wraz z rozrostem ego. Widocznie dostali przepustkę z Facebooka i musieli pokazać, jak bardzo na czasie są ze wszystkimi możliwymi trendami. Mam nadzieję, że to czytają. Serdecznie nie pozdrawiam!

Zdobyczną setlistę przekazałem Piotrkowi, jemu więc oddaję głos.

PW: Michale, mam setlistę! Nawet jej nie pogniotłem! Oddałeś mi głos, a ja głos oddam kapeli. Bruno Schulz to zespół poszukujący, eksperymentujący i warty obserwowania. Mam nadzieję, że pójdą raczej w stronę płyty Wyspa niż krążka Nowy lepszy człowiek, bo moim zdaniem mają do pokazania coś ciekawego – zarówno muzycznie, jak i tekstowo. Trzymam za nich kciuki.