Czy naprawdę cierpienie nie ma żadnej wartości i należy nim gardzić jak robakiem? Czy trzeba od niego uciekać w panice? Przecież każdy jest na nie w jakimś stopniu skazany. Jak powiada starożytny mędrzec, Wszystko ma swój czas, / i jest wyznaczona godzina / na wszystkie sprawy pod niebem: / Jest […] / czas płaczu i czas śmiechu, / czas zawodzenia i czas pląsów (Koh 3, 1-2.4). Może więc dałoby się z cierpieniem zaprzyjaźnić? Oczywiście przyjaźnić mądrze: nie unikać za wszelką cenę i przyjmować, gdy musi przyjść, ale też nie szukać go na siłę, nie pławić się w nim i nie rozczulać nad sobą. Po prostu przeżywać z całych sił wszystko, co daje los / dobry Bóg / ślepy traf. Tak przynajmniej radzą poeci.

Mędrzec nowoczesny wyróżnia w wierszu Fatum dwie postawy wobec cierpienia. Gdy nieszczęście przychodzi do człowieka, może on „zboczyć”, czyli próbować uciec, ugiąć się, poddać, zejść z drogi, którą dotąd z przekonaniem szedł. Może też przyjrzeć się przeciwnikowi bez lęku i zastanowić, jak skorzystać Na swym nieprzyjacielu[1], by uczynić swój byt piękniejszym, prawdziwszym, bardziej wartościowym. Po co? – spyta czytelnik udręczony egzystencją w czasach zarazy. To pragmatyzm. Gdy nasze istnienie nie może być przyjemne, nadal może być piękne i pożyteczne. Może zachować sens. Przyjęcie cierpienia w dłuższej perspektywie okazuje się skuteczniejsze niż ucieczka, gdyż zmusza do stawienia czoła problemowi i życia dalej pomimo smutku. Skupienie na owym „życiu dalej” odciąga uwagę od bólu i pozwala go pokonać.

Na czym polega „życie dalej”? Jedną z odpowiedzi na to pytanie można znaleźć w wierszach o ludziach porzuconych przez ukochaną osobę. Jak informuje Edward Stachura, który wiele napisał o leczeniu złamanego serca, to kosmiczny kataklizm. Dzień zmienia się w bezgwiezdną noc, a żywioły – zamiast istnieć w harmonii i tą harmonią pocieszać człowieka – zaczynają działać na szkodę niekochanego. Poeta docenia wagę nieszczęścia, ale radzi, by cierpliwie przetrwać apokalipsę, odwołując się do starego argumentu: płynie czas i zabija rany. Proponuje też coś w zamian: miłość, już nie do jednej, jakże zawodnej, osoby, ale do bliźnich, do przyrody, do absolutu. Podobne środki zalecają zarówno katolicki filozof-literat, jak i niezbyt religijny autor tekstów piosenek.

Jedna z cząstek poematu Karola Wojtyły Profile Cyrenejczyka nosi tytuł Dziewczyna zawiedziona w miłości. Poeta rozważa, jak opisać wielkość bólu bohaterki. Stwierdza, że cierpienie uczuć można odnosić do świata materialnego, opisywalnego matematycznie, i mierzyć je temperaturą, wyznaczaną przez słupek rtęci w termometrze – niczym ciepło powietrza lub ciał. To punkt odniesienia adekwatny do odczuć niekochanej. Nieszczęście przyjmuje dla niej rozmiary kosmosu, podobnie jak u Stachury.

Ból bohaterki zamyka ją we własnym świecie, czyni nieczułą na wszystko wokół, więzi w sferze subiektywnych odczuć. Ponieważ są negatywne, pogłębiają jej mękę. Zawiedziona miłość jednak to katastrofa tylko w wewnętrznym kosmosie niekochanej. Gdy przypomni sobie, że istnieje coś poza nią i jej smutkiem, może znaleźć ukojenie. Ratunek czeka więc w zdystansowaniu się od swych przeżyć, w próbie przyjęcia perspektywy obiektywnej.

Zmiana punktu widzenia najprawdopodobniej nie sprawi, że dziewczyna przestanie cierpieć, ale już nie będzie cierpieć sama. Dotrzyma jej towarzystwa inny cierpiący: Chrystus. Według tradycji podczas męki więcej bólu niż krwawe tortury przysporzyła Mu świadomość, że tak wielu ludzi wzgardzi Jego miłością. Przeżywa więc na krzyżu ten sam smutek, co dziewczyna – na większą, rzeczywiście kosmiczną skalę. W swej boskiej naturze, jako wcielony Logos, jest zasadą świata i cierpi w imieniu całego Stworzenia. Doświadcza więc również mąk wszystkich niekochanych. Jego zbawczy ból przerasta ból jednostki, a zarazem łączy się z indywidualnym smutkiem. W ujęciu Wojtyły – inaczej niż u Stachury – kosmos (i jego Władca) stoją po stronie cierpiącego niezależnie od upływu czasu. Cierpiący jednak musi przekroczyć swój ból i przyjąć pociechę, a do tego często potrzeba właśnie czasu…

W ostatnim wersie poeta dokonuje zestawienia: Temperatura wszechświata i serce ludzkie – i rtęć[2]. Sugeruje, że miara termometru nie opisze wyczerpująco ani majestatu kosmosu, ani ludzkiego cierpienia, zarówno w odniesieniu do Chrystusa, jak i zawiedzionej dziewczyny. A co może je opisać? Święta Faustyna Kowalska, której pisma Wojtyła wysoko cenił, stwierdza: Prawdziwą miłość mierzy się termometrem cierpień (Dzienniczek 342). Poeta zdaje się to odwracać: miarą cierpienia jest to, jak bardzo kocha cierpiący. Kto najbardziej kocha, najbardziej cierpi. (Tu znów przoduje Jezus, wcielona Miłość). Cierpienie to cena miłości. Bohaterka poematu, zamknięta w swym bólu, zdaje się o tym nie pamiętać.

Choć miłość w pewnym sensie powoduje cierpienie, jest zarazem lekiem na nie. To ona nadaje sens całemu istnieniu, wieńczy je. W finałowym zestawieniu temperatura wszechświata kontrastuje z sercem ludzkim, przeznaczonym do kochania. Sytuują się na dwóch biegunach istnienia. Zimny materialny wszechświat wpisuje się w reguły matematyki i choć człowiek nie zrozumie go w pełni, może poznać jego cząstkę za pomocą metod wykorzystujących termometry i rtęć. Przestrzeń kosmiczna jest lodowata, panuje w niej zero absolutne, czyli zupełny bezruch cząsteczek. Serce, docelowo gorące z miłości, pełne ruchu myśli i uczuć, rządzi się własnymi prawami, przerasta naturę. Cierpienie – nierozerwalnie związane z kochaniem – odróżnia człowieka od innych elementów przyrody i nadaje mu godność.

Wojtyła pokazuje, jak smutek może zbliżać do Boga, ale w przeżyciu cierpienia miłosnego pomagają również ludzie. I tak w piosence Pokoik na Hożej, napisanej przez Juliana Tuwima, z dziewczyną porzuconą przez „chłopaka bezecnego” solidaryzuje się jej siostra w niedoli z niedalekiej ulicy Polnej. Opisuje mieszkankę warszawskiego pokoiku, która patrzy w rozgwieżdżone niebo i płacze. Sama mówiąca spogląda na cierpiącą i jej smutek z perspektywy kosmosu i zastanawia się, czym są wobec ogromu galaktyk. W następnej strofie jednak odwraca punkt widzenia: wraca na Ziemię, do Warszawy na Hożą, by stwierdzić, że to planety i gwiazdy okazują się niczym wobec samotności niekochanej kobiety i bólu jej serca. W zakończeniu utworu zwraca się do Boga. Władca gwiazd wie wszystko i rozumie, że pęknięte serce i łza porzuconej – tak małe, jak wielki jest wszechświat – są od niego ważniejsze.

Wykonanie Kaliny Jędrusik: https://www.youtube.com/watch?v=EH7s5ymziE

W piosence – podobnie jak u Wojtyły – cierpiąca dusza znaczy więcej niż niezdolna do czucia natura[3], a wsparcia udziela nieszczęśliwym Bóg. Tu jednak zraniona bohaterka przekroczyła już swój smutek i współczuje tej, której ból jest świeższy i bardziej dojmujący. Dziewczyna z Hożej płacze codziennie, dziewczyna z Polnej – już tylko czasem. Mówiąca znajduje pociechę w dzieleniu cierpienia z innymi; wie, że nie tylko jej ktoś nie kocha. Dziewczyn takich, jak mieszkanki Hożej i Polnej, jest więcej W każdym mieście, w Paryżu, w Yokohamie, w Berlinie / Nawet w Tokio, w Kaliszu, w Kopenhadze[4]. Każda z nich w swym małym pokoiku nie ustępuje rangą wszechświatu. Cierpiące dusze zdają się dorównywać liczebnością gwiazdom na niebie.

Również Stachura zestawiał sytuację ludzi i pokrewnych im (inaczej niż w piosence Tuwima) gwiazd, pozostawionych samym sobie w wielkim kosmosie. Stawia ciała niebieskie za wzór dla Ziemian: Czemuż, czemuż więc / – my, gwiezdne dzieci – / W gwiazdozbiór piękny, przepiękny wręcz / Nie skupimy serc?[5]. Każdy samotny w swej samotności przypomina innych, dlatego może się z nimi solidaryzować. Wtedy zaś przestanie być sam – jak dziewczyna z Polnej.

Wielu cierpiących – na czele z biblijnym Hiobem – pyta, dlaczego? Na tej niskiej ziemi chyba nie ma odpowiedzi. Można zadać pytanie prostsze: po co? By rozumieć innych w tym, co trzeba przeżyć, gdyż nie opowiedzą tego nawet Treny Kochanowskiego. By bardziej kochać, by bardziej być człowiekiem. Hiob doda – by ujrzeć Boga (Hi 42, 5). Można postawić kolejne pytanie: co zrobić z cierpieniem? Kochanowski i Norwid odpowiedzą: przekuć w piękno, Wojtyła, Stachura i Tuwim – w miłość.

Cyprian Norwid, Fatum

I
Jak dziki zwierz przyszło  N i e s z c z ę ś c i e  do człowieka
I zatopiło weń fatalne oczy…
– Czeka – –
Czy, człowiek, zboczy?

II
Lecz on odejrzał mu, jak gdy artysta
Mierzy swojego kształt modelu;
I spostrzegło, że on patrzy –  c o?  skorzysta
Na swym nieprzyjacielu:
I zachwiało się całą postaci wagą
– – I nie ma go!

Tekst za: C. Norwid, Wiersze. Tekst, opr. J.W. Gomulicki, Warszawa 1966, s. 583.

Karol Wojtyła, 5. Dziewczyna zawiedziona w miłości

Często cierpienie uczuć mierzy się słupkiem rtęci
podobnie jak ciepło powietrza lub ciał –
a przecież trzeba inaczej wykrywać ich wielkość…
(lecz ty zanadto jesteś osią swoich spraw).

Gdybyś zdołała pojąć, że osią tych spraw nie jesteś,
a Ten, co nią jest,
też nie znajduje miłości –
– gdybyś zdołała to pojąć.

Po cóż jest serce ludzkie?

Temperatura wszechświata i serce ludzkie – i rtęć.

Tekst za: K. Wojtyła, Profile Cyrenejczyka, w: tenże, Pieśń o Bogu ukrytym. Poezje, wstęp Z.J. Peszkowski, Warszawa 1998,  s. 109-110.

Julian Tuwim, Pokoik na Hożej

Brylantowe i groźne błyszczą gwiazdy w przestworze,
Z wietrzną gwiezdną chorągwią noc sprawuje swą straż,
A ty, biedna dziewczyno, w pokoiku na Hożej
Siedzisz sama samotna i łkasz.

A przyczyna wiadoma, jakiś chłopak bezecny
Najpierw miał, potem rzucił, przedtem kochał, dziś nie.
A ty dalej go kochasz, no przypuśćmy, powiedzmy,
I codziennie go widzisz we śnie.

Ale czem jest pokoik na Hożej?
I twój smutek, i chłopiec, i ty?
Miliard światów wiruje w przestworze,
Mleczne drogi, mgławice i mgły.

Potem ziemia jest, lądy i morza,
A na ziemi, wśród krajów i miast
Skrawek drobny, Warszawa i Hoża.
Cóż to znaczy wśród planet i gwiazd?

Ty codziennie na Hożej, a ja często na Polnej
Siedzę sama przy oknie i wpatruję się w noc.
I podobno jest trzecia, która mieszka na Solnej,
Czwarta, setna, tysiączna, ach, moc.

W każdym mieście, w Paryżu, w Yokohamie, w Berlinie,
Nawet w Tokio, w Kaliszu, w Kopenhadze, czy wiesz?
Pęka serce z miłości jakiejś biednej dziewczynie,
Więc na Hożej tak musi być też.

Przeogromne jest niebo i morze,
Świat bez miary i kresu gdzieś gna,
A maleńki jest pokój na Hożej,
Jeszcze mniejsze jest serce i łza,

Lecz ty jeden rozumiesz, o, Boże,
W wielkim blasku gwiaździstych twych szat,
Że ważniejsze jest serce na Hożej,
Niż te gwiazdy, mgławice i świat.

Tekst na podstawie: https://staremelodie.pl/piosenka/73/Pokoik_na_Hozej 

Smętne pieśni o miłości Edwarda Stachury w wykonaniu Marka Gałązki i Magdy Umer:

[1] C. Norwid, Fatum, w: tenże, Wiersze. Tekst, opr. J.W. Gomulicki, Warszawa 1966, s. 583.

[2] K. Wojtyła, Profile Cyrenejczyka, w: tenże, Pieśń o Bogu ukrytym. Poezje, wstęp Z.J. Peszkowski, Warszawa 1998, s. 110.

[3] W obronie biednej natury należy stwierdzić, że za nieczułą uważa się ją od czasów rewolucji naukowej, a w kulturze równolegle funkcjonuje wizja przyrody czującej, zwłaszcza w tradycji platońskiej, żywej choćby u Słowackiego.

[4] J. Tuwim, Pokoik na Hożej, https://staremelodie.pl/piosenka/73/Pokoik_na_Hozej (5 III 2021).

[5] E. Stachura, Missa pagana, w: tenże, Wiersze, poematy, piosenki, przekłady, red. Z. Fedecki, Warszawa 1984, s. 193

Chyba nawet osoby najbardziej przekonane o równości ludzi i zwierząt przyznają, że człowiek dzięki swej jakże rozwiniętej psychice silniej doświadcza szeroko pojętych nieprzyjemności duchowych. W pewnym sensie tylko on je odczuwa. Niezwykły poziom jego rozwoju daje mu przywileje i możliwości, ale przysparza również cierpienia. Może więc dobrze jest nie nam, ale wróbelkom, fiołkom i Kotlinie Biebrzańskiej?

Taką myśl zdaje się wyrażać Maria Pawlikowska-Jasnorzewska w wierszu Fiołki. Tytułowi przedstawiciele rodzimej flory wcale nie zazdroszczą człowiekowi. Przeciwnie, cieszą się swą fiołkową dolą, która czyni je obojętnymi z natury na wszystko. Nie doświadczają radości, ale też nie odczuwają bólu. Za wielkie szczęście nie płacą wielkim cierpieniem. Bez żadnego wysiłku trwają w stanie apathei – obojętności, beznamiętności, niewrażliwości. Są niepodatne na wzruszenia, żyją w harmonii i spokoju wewnętrznym. O osiągnięciu tego stanu marzyli starożytni greccy filozofowie, poszukujący umiłowanych cnoty, szczęścia i mądrości. Stoicy, sceptycy, cynicy dążyli do wyzwolenia się z wszelkich uczuć, tak pozytywnych, jak negatywnych. Podobne cele obierają buddyści i hinduiści, pragnący nirwany. Również chrześcijanie widzą we wzniesieniu się ponad „to wszystko” i ciszy wewnętrznej ważny element dążenia do komunii z Bogiem.

Tymczasem fiołki nie muszą robić nic prócz podtrzymywania status quo i cieszenia się nim. Nie mają oczu i ust, którymi mogłyby patrzeć na ukochaną osobę i ją całować. To dobrze, bo miłość prócz szczęścia oznacza wyrzeczenia i tęsknotę, a do tego może się skończyć. Nie mają też rąk, by ich załamywaniem wyrażać cierpienie – przecież nie muszą go okazywać, bo go nie znają.

Nie znają też starości, przemijania, śmierci, oznaczanych przez włosy, co mogą posiwieć[1]. Oczywiście, umrą, gdy tylko słońce mocniej przygrzeje, ale nawet w tym wypadku wszystko im jedno. Zresztą i tak odrodzą się za rok – taką przewagę ma cykliczna przyroda nad linearną historią, tak ważną dla człowieka skazanego na ostateczny kres. Ludzkiego cierpienia nie koi zbytnio świadomość, że odrodzą się w swych potomkach. Są osobami, a więc i żyć chcą osobiście.

Każdą z trzech czterowersowych strof wiersza tworzą dwa dystychy. W pierwszym mowa o tym, z czego fiołki ochoczo rezygnują, w drugim – co wybierają. Wyrzekają się przede wszystkim miłości, cierpienia i śmierci, z którą wiążą się krzyk i strach niezależnie, czy jest tragiczna, czy naturalna. Niesie grozę umierającemu zarówno w pożarze, jak i we własnym łóżku. Miłość natomiast kwiatki widzą przez pryzmat oddalenia od ukochanej osoby i oczekiwania na wieści od niej – zdecydowanie bardziej uciążliwego niegdyś niż obecnie, gdy SMS-y, Messenger i Skype zastąpiły idące całymi tygodniami listy.

Fiołki nie chcą nawet, aby ktoś po nich płakał i żałował ich śmierci, która dla osoby kochającej i kochanej oznacza kres marzenia o szczęściu. Nie zależy im na czyjejś miłości, na byciu komuś potrzebnymi, na zachwyceniu kogoś swym lirycznym urokiem, wzruszaniu swą eterycznością. Beznamiętnie poddają się wyrokom losu. Postępują jak stoicki filozof, kierujący się rozumem, co niezbyt pasuje do kwiatu, który ucieleśnia delikatny wdzięk i kojarzy się raczej z porywami serca młodziutkiej dziewczyny niż dystansem doświadczonego przez życie mędrca.

Fiołki wybierają drogę milczenia, dystansu, trzymania się na uboczu. Nieprzypadkowo jako roślinki urocze (i o słodkim zapachu), ale niepozorne symbolizują pokorę. Natura schowała je w trawie, a im tam dobrze i bezpiecznie. Wiedzą, że zaszczyty oznaczają odpowiedzialność, wysiłek i ból, wymagają siły, odwagi i samozaparcia. Po cóż im to? Pamiętają o swej słabości. Dlatego – parafrazując początek Psalmu 131 – nie są wyniosłe, nie gonią za tym, co wielkie albo co przerasta ich siły. Nie potrafią i nie chcą się narażać. Nie śnią o potędze, mądrości, intensywności uczuć czy byciu jakiejkolwiek inaczej wyrazistymi. Chcą tylko wieść w świętym spokoju swe ciche życie, upiększone jedynie ich wonią.

Obrazem postawy fiołków poetka czyni codzienną pszczołę obojętności złocistej[2]. Co mają wspólnego pracowity owad i kwiaty schowane w trawie? Znają swoje miejsce, nie wychylają się przed szereg, strzegą porządku, a nade wszystko pozostają obojętne. Pszczoły – dzięki dyscyplinie panującej w społeczeństwie ula, fiołki – dzięki pokorze, czyli świadomości prawdy o sobie, tego, jak są delikatne. Nie szukają tego, co niezwykłe, beznamiętnie żyją codziennością, która okazuje się nie szara, ale złota. Złota jak miód. Czy równie słodka? Czy obojętność może być słodka?

Fiołki nie stracą serca, bo go umyślnie nie mają[3]. Potrafią żyć bez niego w przeciwieństwie do człowieka, skazanego na cierpienie. Niejeden poeta, Herbert albo Kochanowski na przykład, stwierdziłby, że stanowi to o godności ludzkiej, uszlachetnionej przez ból, a do tego opromienionej przez okupioną nim radość. W wierszu Jasnorzewskiej brak sygnałów tej myśli. Człowiek udręczony ciągłym czekaniem na szczęście, tęsknotą za ukochaną osobą, funkcjonowaniem w perspektywie śmierci i przemijania czasami zazdrości pięknym i obojętnym kwiatom. Zwłaszcza gdy owym człowiekiem jest kobieta, a to o jej przeżyciach często pisze poetka. Nieprzypadkowo ostatnią edycję jej wierszy zebranych zatytułowano Złote myśli kobiety.

Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, Fiołki

Fiołki, jak i inne kwiatki, nie chciały mieć ust ni oczu,
rąk, które można załamać, włosów, co mogą posiwieć.
Wolały zamilczeć w trawie, z daleka, na uboczu.
Wolały nie być szczęśliwe ani też nieszczęśliwe.

Fiołki nie chciały się spalić w pożarze na siódmym piętrze,
fiołki nie chciały umierać na łóżku w krzyku i strachu.
Nie chciały być wcale większe, mądrzejsze ani gorętsze,
życzyły sobie spokoju w niskim, fiołkowym zapachu.

Fiołki nie chciały miłości, tęsknot i czekań na listy.
Nie chciały płaczu marzenia, kiedy je na śmierć wzywają.
Wolały codzienną pszczołę obojętności złocistej,
która im serca nie weźmie, bo go umyślnie nie mają.

„Bluszcz” 1924 nr 16

Cyt. za: M. Pawlikowska-Jasnorzewska, Złote myśli kobiety. Poezje zebrane, red. M. Nalewski, Warszawa 2019, s. 713.

[1] M. Pawlikowska-Jasnorzewska, Fiołki, w: taż, Złote myśli kobiety. Poezje zebrane, red. M. Nalewski, Warszawa 2019, s. 713.

[2] Tamże.

[3] Tamże.

Lublin, obecnie miasto duże, ale nieco na uboczu kraju, najlepsze swe dni przeżywał w XVI wieku. Wtedy wypadało tam bywać. Dlaczego? Leżał na szlaku Wilno – Kraków, mniej więcej w środku Rzeczypospolitej. Dzięki sprzyjającemu położeniu geograficznemu stał się nie tylko ważnym ośrodkiem handlu, przyciągającym ludzi różnych kultur, lecz także centrum politycznym. Tamtejszy zamek był jedną z rezydencji królewskich, a prócz tego dziewięć lat po słynnej unii Stefan Batory ustanowił miasto jedną z dwóch siedzib trybunału koronnego – czyli najwyższego sądu apelacyjnego, ważnej instytucji państwowej.

Słodki dobrobyt i potęga skończyły się, gdy w połowie XVII wieku w Rzeczypospolitej rozpętały się wojny. Od tamtej pory Lublin łączy w sobie elementy metropolii i uroki prowincji. Z jednej strony to obecnie największe miasto Polski wschodniej, właśnie tam stworzono pierwszy rząd wolnej Polski w 1918 i założono KUL, który przyczynił się do ocalenia wolności nauki w PRL-u. Z drugiej strony jednak pozostaje w cieniu innych ośrodków miejskich, z największą i najbliżej położoną Warszawą na czele.

Odczuł to już w międzywojniu największy piewca grodu nad Bystrzycą Józef Czechowicz, który w 1933 wyjechał do stolicy, by robić tam karierę dziennikarsko-pedagogiczną. Do rodzinnego miasta wrócił we wrześniu 1939 w ramach ewakuacji Polskiego Radia. Zamiast ocalenia znalazł tam śmierć już dziewiątego dnia wojny. Jak głosi legenda, przepowiedział ją sobie w liryku żal.

Prócz słynnych wierszy o mającej się spełnić apokalipsie Czechowicz stworzył jeden z najpiękniejszych poetyckich portretów miasta. Ukazuje Lublin jako baśniową czy mityczną krainę dzieciństwa, stojącą ponad czasem, uniwersalną, wystylizowaną na ciche, urokliwe, przytulne prowincjonalne miasteczko. Wpisuje je w całościową wizję świata, jaką zbudował w swych dziełach. Tadeusz Kłak nazwał ją Między Arkadią a katastrofą. Nietrudno się domyślić, po której stronie sytuuje się gród nad Bystrzycą. To kolejna realizacja mitu o raju, sielance, idealnym kraju łagodności, Wyspach Szczęśliwych, tym razem usytuowanych na Starym Mieście, Wieniawie czy wzgórzu zamkowym. Na ile chronią one mówiącego od dręczących go złych przeczuć?

W Księżycu w Rynku, współtworzącym cały tomik poświęcony Lublinowi (Stare kamienie, 1934), poeta nie posługuje się najoczywistszą idylliczną symboliką. Tytułowy księżyc to znak nocy, śmierci, zmienności, niepokoju. Tu jednak budzi pozytywne uczucia, co najmniej zainteresowanie. Mówiący uważnie śledzi jego wędrówkę po niebie tuż nad dachami starych – czyt. swojskich, przytulnych, malowniczych – kamienic lubelskiego rynku (dygresja: w jednej z nich zmarł sam Jan Kochanowski, jej obecny adres to Rynek 2). Zachowuje się jak dziecko: prosi, by zaczekać jeszcze chwilę, aby mógł przyjrzeć się temu fenomenowi. Obcy jest mu światopogląd naukowy – wyobraża sobie, że ciało niebieskie jest przyklejone do nieba i może z niego spaść. Dachy i ściany kamienic pełnią funkcję potencjalnej drabiny, a otoczony nimi plac – miski, w którą wpadnie urokliwy świecący obiekt. Co to? Perła? Lampa? Może silmaril?

Przestrzeń ziemska w pierwszej cząstce wiersza jest bardzo jednolita. Wynika to nie tylko z metafory miski, ukazującej bruk uliczny i budynki jako ten sam byt, lecz także z zestawienia w pierwszym wersie słów o podobnym brzmieniu. Słowotwórczo kamienica pochodzi zresztą od kamienia, to „budynek zbudowany z kamienia”. Mówiący zaznacza, że pionowe zabytki są utworzone z tego samego budulca co podłoże rynku. Po chwili jednak jego wyobraźnia (szybka jak fantazja dziecka) podąża inną ścieżką: miska okazuje się metalowa, gdyż kiedy wpadnie w nią perła księżyca, zabrzęknie.

Miska okazuje się bogato rzeźbiona (jak przystało na późnorenesansowe kamienice!) – jej powierzchnię różnicują zagłębienia nisz, otwory bram i okien. Mogłyby się stać królestwem złowrogich nocnych cieni, przypominających strachy, których obawiają się najmłodsi, ale na szczęście jest zbyt jasno. Dzięki światłu księżyca nie trzeba się bać ciemności i groźnych gier świateł. Znak sił mroku: cień ma urokliwy fiołkowy odcień i – jak oznajmia mówiący – został unieszkodliwiony, złamany. Brak mu mocy, klęczy, czyli przyjmuje postawę zwyciężonego. Noc jest płowa, a więc bardzo jasna, bezpieczna.

Barwie tej odpowiada żółty kolor gwiazd, ściętych niby kłosy zboża. Trwa przecież czas żniw: lipiec. Nad lubelski bruk dociera powiew sielskiej wsi, gdyż niebo nad miastem staje się polem. Gwiazdy lecą nad dachami – czyli wędrują po nieboskłonie – niby kurz na polnych drogach w upalne letnie dni. Zarazem niebo przypomina wodę, a lot gwiezdnego pyłu – wiatr marszczący jej powierzchnię: gwiazdy firmament w złote smugi marszczą [1].

Symbolika trzeciej cząstki wiersza naznaczona jest jednak niepokojem. Choć żniwa obiecują dobrobyt, wiążą się ze śmiercią i jej atrybutami: kosą czy sierpem, a wodę można widzieć jako groźną otchłań. Co więcej, blask gwiazd odbija się w oknach jak wystrzał. Może to po prostu wczesny meteor ze słynnego sierpniowego roju Perseidów? A może raczej znak, że zło i przemoc czuwają, choć na chwilę straciły swą moc? Za tą druga interpretacją przemawia obraz ślepych szyb, biernych, bezsilnych, jakby obojętnych na wystrzały, na szczęście ciche i niegroźne.

Po delikatnym przypomnieniu o niebezpieczeństwie mówiący wraca do obserwacji księżyca. Czwarta cząstka, ostatnia z większych, tworzy więc klamrę z pierwszą. Tym razem świetlistą perłę śledzi nie tylko mówiący, lecz także uosobiona noc, podobnie jak księżyc raczej olśniewająca pięknem niż złowroga i związana z mrokiem. Czeka cierpliwie na wynik podróży ciała niebieskiego – czy wpadnie z brzękiem w misę rynku, jak przewidziano na początku utworu, czy wymknie się z niej, by stoczyć się ze wzgórza staromiejskiego ulicą Grodzką w dół, ku zamkowi.

Księżyc spłatał widzom psikusa i wybrał trzecią drogę: On się srebrliwie rozpływa / w rosie porannej, w zapachu ziół [2]. Traci materialność, rozwiewa się w mgłach łąk na horyzoncie. Zdaje się wybierać naturę, nie – kulturę. Zamiast turlać się niczym piłka po miejskich starych kamieniach, wybiera ponadczasową przyrodę. Zmienia konsystencję – z twardej perły staje się cieczą, podobnie zresztą jak w jednej z wcześniejszych metafor nieboskłon wokół niego. Tracąc niejako istnienie, ustępuje miejsca bliskiemu już porankowi. W cykliczności natury nie ma więc miejsca na panowanie nocy, a księżyc usuwa się wobec większej światłości.

W Czechowiczowym obrazie urokliwe zabytki i wspaniałości nocnego nieba co chwila zmieniają postać. W metaforach płynnie przekształcają się z jednych bytów w drugie. Choć ukazane jako ciche, sielskie, spokojne, niekiedy mienią się iskrą niepokoju. Wszystko – niebo i ziemia, miasto i wieś, natura i kultura – ostatecznie stanowi harmonijną jedność, której oglądanie pokrzepia i oddala na chwilę egzystencjalne obawy. Zachwycają, cieszą oko, uciszają serce. Jak pięknie! [3]

Księżyc w Rynku

Kamienie, kamienice,

ściany ciemne, pochyłe.

Księżyc po stromym dachu toczy się, jest nisko.

Zaczekaj. Zaczekajmy chwilę –

jak perła

upadnie w rynku miskę –

miska zabrzęknie.
W płowej nocy,

po kątach nisz głębokich,

po bram futrynach i okien

załamany,

bez mocy,

cień fijołkowy uklęknie.
Gwiazdy żółte, które lipcowy żar ściął,

lecą – kurzawą – lecą,

firmament w złote smugi marszczą,

za Trybunałem

na ślepych szybach świecą

cichym wystrzałem.
Noc letnia czeka cierpliwie,

czy księżyc spłynie, zabrzęknie,

czy zejdzie ulicą Grodzką w dół.

On się srebrliwie rozpływa

w rosie porannej, w zapachu ziół.
Jak pięknie!

Tekst za: J. Czechowicz, Księżyc w Rynku, [w:] tenże, F. Arsztajnowa, Stare kamienie, Lublin 1934, s. 9. Uwspółcześniono pisownię wdół.

[1] J. Czechowicz, Księżyc w Rynku, [w:] tenże, F. Arsztajnowa, Stare kamienie, Lublin 1934, s. 9.[2] Tamże.[3] Tamże.

Polak – człowiek (genus proximum) należący z urodzenia lub wyboru do narodu polskiego (differentia specifica).

Ale kto to człowiek i co to naród polski? Można to opisać na przykład tak:

Człowiek – istota powołana do składania swej wolności w darze miłości Bogu, bliźniemu, sobie.Naród polski – wielka rodzina Polaka, czasami irytująca, ale jednak własna. To w niej uczy się, jak kochać innych, i stara się owe kochanie praktykować.

Norwid (jak inni mądrzy ludzie) uważał, że bycie Polakiem oznacza przede wszystkim bycie człowiekiem. Specyficzne cechy narodu polskiego, zwłaszcza jego kultura, mają stać się wkładem do wspólnego, ogólnoludzkiego dziedzictwa. Ojczyzna to „tu i teraz” człowieka, pole działania, droga dana przez Opatrzność.

Właśnie – droga, nie cel. Prawdziwa Ojczyzna, ta przez wielkie O, nie jest z tego świata[1]. Każda jednostka i każdy naród pielgrzymują do nieba, wszyscy na swój sposób, ale zjednoczeni w Chrystusie. Dlatego, jak pisał Tuwim, Ojczyzną moją jest Bóg[2], dopiero potem polska ziemia i sielski dom rodzinny (wszystko to łączy w oczach lubej). Bóg powinien być na pierwszym miejscu. Należy Mu się ono, taki jest porządek świata, tego wymaga (za przeproszeniem) metafizyczna harmonia.

Argument tego typu zapewne nie przekona wszystkich, dlatego Norwid stara się pokazać uniwersalność chrześcijaństwa. Uczy ono dystansu – do wszystkiego, nie tylko ojczyzny. Wiąże się z wartościami ważnymi również w etosie humanizmu świeckiego, który – jak się zdaje – wciąż obowiązuje: altruizmem, wrażliwością, mądrością, wewnętrzną wolnością, pięknem, tworzeniem, wznoszeniem się ponad podziały. Jeśli nie jest uniwersalny człowiek, który oddaje życie za miłość, to chyba nic nie jest uniwersalne.

Wartości ogólnoludzkie, najskuteczniej realizujące się w chrześcijaństwie, poeta uważa za ratunek dla zniewolonej ojczyzny – zniewolonej zarówno przez zaborców, jak i przez samą siebie, niszczoną przez egoizm, obojętność, głupotę Polaków, którzy nie pracują nad sobą i wolą własną pieścić się boleścią[3].

Norwid wielokrotnie krytykował postawę swych rodaków, ale pamiętał też o tym, co w ziemskiej ojczyźnie piękne, co – gdy jest praktykowane – zbliża ją do doskonałej Niebieskiej. O szlachetnej prostocie, twórczej pracy, prawdziwym braterstwie, szacunku wobec świata danego człowiekowi mówi w obrazach mitycznej polskiej wsi, znanych z Fortepianu Chopina, Mojej piosnki [II] czy Mojej ojczyzny.

(…) moja ojczyzna: / Pola, zieloność, okopy, / Chaty i kwiaty, i sioła[4]. Uroki natury i spokój domu rodzinnego to jednak tylko stopy Ojczyzny, które można tu utożsamić z ojczyzną ziemską. Ta prawdziwa (…) nie stąd stawa czołem[5]. Jako człowiek Polak wywodzi się ciałem zza Eufratu[6], z ziemi Edenu, z której ulepił go Bóg, a duchem sponad chaosu[7], spoza granic świata i sprzed jego istnienia – wziął początek w przedwiecznym zamyśle Stwórcy. To Jemu zawdzięcza byt i zbawienie, nie żadnemu narodowi, ograniczonemu czasem, przestrzenią, ludzkimi słabościami. To On – Ideał, Pełnia uzupełnia jego niedoskonałości, czyni człowiekiem kompletnym, umożliwia prawdziwe istnienie: Klucz Dawidowy usta mi otworzył, / Rzym nazwał człekiem[8].

Jak łatwo się domyślić, dokonuje się to przez wspólnotę Kościoła rzymskiego, złożoną z niesfornych członków (warto przypomnieć: wszystkich ochrzczonych, nie tylko kleru), ale uświęcaną przez Boga. Nie oznacza to, że Norwid był tzw. Polakiem-katolikiem. Oznacza to, że znał i cenił kulturę europejską. A ona wyrosła na chrześcijaństwie, w którym zjednoczyły się dokonania z kręgów judaizmu, antyku grecko-rzymskiego i szeroko pojętych ludów barbarzyńskich. Cywilizacja składa się z nabytków wiedzy  i z r a e l s k i e j  –  g r e c k i e j  –  r z y m s k i e j, a łono jej chrześcijańskie[9].

Człowiek, bogaty w tradycję tylu narodów, ma obowiązek ją rozwijać – czego przestrzenią staje się kultura ziemskiej ojczyzny, stająca się cegiełką do wspólnego dziedzictwa. Należy rozumieć ją szeroko: jako sztukę, naukę, technikę, nawet działalność społeczną i doskonalenie charakteru. Polak musi rozwijać się jako człowiek i służyć innym – w ten sposób wspiera Polskę. Jako dobry, ale już dorosły syn jej ramię podpiera[10]. Kocha ją i jej służy, zwłaszcza że zna jej cierpienie i nędze: Ojczyzny mojej stopy okrwawione / Włosami otrzeć na piasku / Padam[11].

Polak wie jednak, że trudny stan obecny to nie koniec. Pracuje – czy też walczy, ale duchowo – o Polskę oświeconą blaskiem Ojczyzny niebieskiej, udoskonaloną, przemienioną tak, jak przemienia się każdy człowiek, gdy kieruje się miłością – czyli gdy urzeczywistnia się w nim lepszy świat.

Polska Norwida i Polska współczesna różnią się fundamentalnie: zdobyliśmy polityczną niepodległość. Poza tym – nic nowego pod słoneczkiem, ślicznym okiem. Polska była, jest i będzie rozdarta wewnętrznie, zarozumiała, niszczona przez narody ościenne i własne dzieci. Polska była, jest i będzie krajem gościnnych, lojalnych ludzi, bohaterów krwi i potu czoła oraz zieleni, której na próżno szukać w ciepłych krajach. Cała ta nędza i cała wielkość odsyła jednak poza siebie. Przypomina i obiecuje. To ślad – lub – stopy[12].

Moja ojczyzna

Kto mi powiada, że moja ojczyzna:

Pola, zieloność, okopy,

Chaty i kwiaty, i sioła – niech wyzna,

Że – to jej stopy.Dziecka – nikt z ramion matki nie odbiera;

Pacholę – do kolan jej sięga;

Syn – piersi dorósł i ramię podpiera:

To – praw mych księga.Ojczyzna moja  n i e  s t ą d stawa czołem;

Ja  ciałem zza Eufratu,

A duchem sponad Chaosu się wziąłem:

Czynsz płacę światu.Naród mię żaden nie zbawił ni stworzył;

Wieczność pamiętam przed wiekiem;

Klucz Dawidowy usta mi otworzył,

Rzym nazwał człekiem.Ojczyzny mojej stopy okrwawione

Włosami otrzeć na piasku

Padam: lecz znam jej i twarz, i koronę

Słońca słońc blasku.Dziadowie moi nie znali też innéj;

Ja nóg jej ręką tykałem;

Sandału rzemień nieraz na nich gminny

Ucałowałem.Niechże nie uczą mię, gdzie ma ojczyzna,

Bo pola, sioła, okopy

I krew, i ciało, i ta jego blizna

To ślad – lub – stopy.

Tekst za: C. Norwid, Moja ojczyzna, w: tenże, Pisma wszystkie, opr. J. W. Gomulicki, t. I, Warszawa 1971, s. 336.

[1] J 18, 36.

[2] J. Tuwim, Ojczyzna, „Pro Arte et Studio. Pismo Młodzieży Akademickiej” 1917, nr 2 (6), s. 13.

[3] A. Asnyk, Miejmy nadzieję!, w: tenże, Poezje wybrane, opr. P. Hertz, Warszawa 1974, s. 83.

[4] C. Norwid, Moja ojczyzna, w: tenże, Pisma wszystkie, opr. J. W. Gomulicki, t. I, Warszawa 1971, s. 336.

[5] Tamże.

[6] Tamże.

[7] Tamże.

[8] Tamże.

[9] C. Norwid, Quidam, w: tenże, Pisma wszystkie, opr. J. W. Gomulicki, t. III, Warszawa 1971, s. 80.

[10] C. Norwid, Moja ojczyzna, dz. cyt., s. 336.

[11] Tamże.

[12] Tamże.

Spełnioną apokalipsę Kolumbów przeczuwał Józef Czechowicz, któremu poświęcono monografię Między Arkadią a katastrofą. Tytuł ten można odnieść także do twórczości Baczyńskiego, pełnej zachwytów wdzięczną główką Barbary i – czaszek. Na przykład wiersz Ten czas otwiera apostrofa do ukochanej, po czym nie następuje spodziewana pochwała niewieściej urody, ale ponura konstatacja Taki to mroczny czas[2]. Mroczny dlatego, że zamiast praktykować miłość i rzeźbić swe człowieczeństwo trzeba przyglądać się nienawiści, a nawet samemu siać zniszczenie. A przemoc to miecz obosieczny, szkodzi zarówno poszkodowanym, jak i szkodzącym.

Noc zła wokół mówiącego trwa już długo (wiersz powstał trzy lata po wybuchu wojny) i jest tak głęboka, że brak w niej miejsca na światło gwiazd. Przeraża nawet upiory, które skądinąd same są zatrważające. Owe straszydła to w rzeczywistości wyrwane z korzeniami drzewa – świadectwo wichury? znak lub pozostałość zawieruchy dziejowej, czyli wojennej pożogi? Choć język symboli Baczyńskiego jest wieloznaczny (jak przystało na język symboli), z pewnością śmierć – fizyczna i, co gorsza, duchowa – zaraża cały świat. Przypomina on grób, nad którym znajduje się niebo – krzyż, znak nie tylko cierpienia, lecz także bezsilności: dłonie przybite do drzewa są unieruchomione. Co więcej, krzyż przypominają zgięte pod nienaturalnym kątem złamane ręce, wspomniane przez mówiącego. Mogą to być ręce człowieka, ale również zabitego Chrystusa – martwego Boga, który nie interweniuje w historię. Zdaje się On albo nie przewyższać mocą człowieka, albo w ogóle nie istnieć. Smutne nieba wyglądają na obojętne lub puste.

(Nie)miłościwie panująca masowa śmierć zachwiewa porządkiem natury: głowy (ścięte?) głucho uderzają o ziemię, czyli znajdują się w dole, nie na swoim miejscu na szczycie ludzkiego ciała. Również rytm nocy i dni, który mógłby przypominać o harmonii świata, jawi się raczej jako jałowe, błędne krążenie. Czas przypomina sen, nie jawę, jakby nic nie działo się naprawdę. Upływa bezowocnie, gdyż człowiek, powołany do miłości, twórczości, pracy nad sobą i światem, przecież marnuje go na zło i przez zło. Żyje martwy przed śmiercią, przemierza świat w trumnie.

Czy w tej bezgwiezdnej nocy jest światło? Można zaryzykować stwierdzenie, że tak. Bez choćby śladu światła mówiący nie mógłby opisać świata pod panowaniem mroku. Dopóki widzi jego straszliwość i nazywa noc nocą, a zło złem, trwa w nim iskra dobra i życia.

W drugiej części utworu bohater mówi już nie tyle o świecie, ile o ludziach w nim żyjących. Jest im trudno sprostać wyzwaniu, jakie postawiła przed nimi historia. Kochają za mało, choć miłości potrzeba wiele. Uczestniczą w wielkich wydarzeniach, ale są tacy mali[3]. Stoją na skrzyżowaniu dróg, w miejscu niebezpiecznym, narażonym na działanie ciemnych mocy, a także zmuszającym do wyboru drogi. Podczas podróży przez życie muszą podejmować trudne decyzje, mimo że przypominają ulotne obłoki, niezdolne udźwignąć ciężaru takiej odpowiedzialności. Muszą też zmierzyć się z krzyżem, na którym wisi Bóg – co zdaje się tu oznaczać nie tyle solidarność Chrystusa z cierpiącymi, ile poczucie, że sam Najwyższy nie powstrzymuje ogromu krzywd. Nawet jeśli lojalnie umarł wraz z ludźmi, to prawdopodobnie nie planuje zmartwychwstać i pomóc żyjącym. Mimo to ci ostatni są odpowiedzialni zarówno przed Nim, jak i przed historią, przywołaną w obrazie armat stuleci. Niepomyślne okoliczności nie zwalniają przecież z obowiązku bycia człowiekiem, o czym chętnie przypominał Norwid, jeden z mistrzów Baczyńskiego.

Walczący w XX wieku nie mają już dawnej rycerskiej mocy, która w miarę upływu czasu wyczerpała się niczym piasek w klepsydrze. Teraz nawet walka oznacza hańbę i niewolę, zwłaszcza wewnętrzną. Dlatego w poetyckiej wizji pojawia się sznur: pętający, szubieniczny (upokarzająca śmierć, jakże odmienna od chwalebnego zgonu na polu bitwy), od dzwonu pogrzebowego. Dzwonem tym staje się cała przestrzeń, dźwięcząca wezwaniem na cmentarny obrzęd, a także wspomnianym odgłosem uderzających o ziemię głów, szelestem ulatującej rycerskiej siły duchowej, a także nowoczesnymi maszynami bojowymi – znakiem czasu. To nie przyroda, ale one, przynależne cywilizacji, wywołują burzę, znów wbrew naturalnemu porządkowi.

Ludzi czasu wojny otaczają (osaczają?) liczne dźwięki, ale oni sami wobec niej nie mają głosu, brak im także siły. Pozbawieni są możliwości ekspresji, wypowiedzenia swego sprzeciwu oraz efektywnej walki ze złem, zmiany świata – słowem (w co tak bardzo wierzyli romantycy) lub czynem. Pozostają bezsilni niczym we śnie. Nie mogą przeprowadzić żadnego skutecznego działania. Jawa staje się dla nich koszmarem, tkwią w letargu. Co więcej, skażeni złem, przypominają ułudę, nie istnieją w pełni – nieprzypadkowo święty Augustyn twierdził, że zło jako brak dobra to nie byt, ale brak bytu, mniej cukru w cukrze. Tylko dobro jest całkowicie prawdziwe. Ale teraz go brak.

W ciemności słychać także huk wiatru i Łamanych czaszek trzask[4] – najwyraźniej żniwo śmierci jest obfite, a zwłok się nie szanuje: ktoś bezcześci kości? depcze je? Wszystkie te dźwięki doskonale słychać, ponieważ potęguje je złowroga cisza. Dziwne, że bohater jeszcze może ją odczuć mimo nawału odgłosów. Może to wynik jego milczenia, cisza tkwi w człowieku, nie – w świecie.

Nawet niebo nad głowami zamiast uspokajać błękitem – straszy czerwienią; zamiast ciągnąć ku górze – przytłacza jak wiekowe góry. Czyste powietrze okazuje się brudną, zakrwawioną skałą, a to, co powinno być lekkie, uciska. Nieszczęsnych ludzi również wiek przywali głazem[5]: bohater mówi wprost o brzemieniu czasu czy momentu historycznego, które ciąży na nim, jego ukochanej, współczesnych. Ogrom zła nie uwolni ich od natury człowieka, powołanego do kochania i tworzenie, ale zabiera siły i ogranicza możliwości.

Choć w wierszu zło wojny ogarnia całą rzeczywistość i ma wymiar kosmiczny, całość twórczości Baczyńskiego można czytać jako wołanie o normalność (o ile na tym świecie kiedykolwiek piękno, prawda i dobro były normalne). Poeta uważa, że w każdych okolicznościach podstawowe wartości pozostają niezmienne. Zarazem jednak – podobnie jak bohaterowie jego tekstów – pamięta o wyzwaniach swego czasu, dlatego wbrew własnej krytyce wojny angażuje się w walkę – oczywiście po to, by ją kiedyś zakończyć. Przerażony ciemnością, pamięta o jasności i próbuje o nią walczyć, nawet jeśli Nie stanie naszych serc[6]. Wokół panuje mrok, ale dopóki ktoś to dostrzega, dopóty gdzieś, może w ukryciu, istnieje światło.

Krzysztof Kamil Baczyński, Ten czas

Miła moja, kochana. Taki to mroczny czas.

Ciemna noc, tak już dawno ciemna noc, a bez gwiazd,

po której drzew upiory wydarte ziemi – drżą.

Smutne nieba nad nami jak krzyż złamanych rąk.

Głowy dudnią po ziemi, noce schodzą do dnia,

dni do nocy odchodzą, nie łodzie – trumny rodzą,

w świat grobami odchodzą, odchodzi czas we snach.

A serca – tak ich mało, a usta – tyle ich.

My sami – tacy mali, krok jeszcze – przejdziem w mit.

My sami – takie chmurki u skrzyżowania dróg,

gdzie armaty stuleci i krzyż, a na nim Bóg.

Te sznury, czy z szubienic? długie, na końcu dzwon –

to chyba dzwon przestrzeni. I taka słabość rąk.

I ulatuje – słyszę – ta moc jak piasek w szkle

zegarów starodawnych. Budzimy się we śnie

bez głosu i bez mocy i słychać, dudni sznur

okutych maszyn burzy. Niebo krwawe, do róży

podobne – leży na nas jak pokolenia gór.

I płynie mrok. Jest cisza. Łamanych czaszek trzask;

i wiatr zahuczy czasem, i wiek przywali głazem.

Nie stanie naszych serc. Taki to mroczny czas.

10 wrzesień 1942 r.

Cyt. za: K.K. Baczyński, Ten czas. Wiersze zebrane, red. M. Nalewski, Warszawa 2018, s. 389.

[1] K. Wojtyła/Jan Paweł II, Pieśń o Bogu ukrytym, w: tenże, Poezje, dramaty, szkice. Tryptyk rzymski, Kraków 2004, s. 81.

[2] K. K. Baczyński, Ten czas [w] Ten czas. Wiersze zebrane, red. M. Nalewski, Warszawa 2018, s. 389.

[3] Tamże.

[4] Tamże.

[5] Tamże.

[6] Tamże.

Jak przystało na ironistę, mistrz Zbigniew nie umieścił jednak Epilogu burzy w Epilogu burzy; wiersz opublikowano dwa lata później w „Zeszytach Literackich”, już po śmierci autora. Zapewne z tego powodu tekst pozostaje w cieniu czcigodnej książeczki, a szkoda, bo na jego temat można napisać co najmniej licencjat. Na pociechę miłośników niespokojnej pogody na okładce znalazła się trzecia burza z mojego zdjęcia: reprodukcja Burzy Giorgionego (ok. 1506), słynącej z głębokiej i do dziś nieodczytanej w pełni symboliki. Niemal równie tajemnicza pozostaje czwarta burza, komedia (?) Burza Szekspira (ok. 1610), tradycyjnie uważana za jego ostatni dramat. To do jej zakończenia nawiązuje Herbert.

Epilog Burzy sławnego Anglika wygłasza jej główny bohater, Prospero, król, który po latach właśnie odzyskał tron i udaje się na statek, by wrócić do królestwa z (prawie) bezludnej wyspy, dokąd go wygnano. To, czy wsiądzie na statek, uzależnia od otrzymania braw zadowolonej publiczności. Takie przełamanie fikcji literackiej stanowi wdzięczną inspirację do rozmyślań nad relacją życia i sztuki, ale Herberta nie interesują zbytnio ani obecny w utworze motyw życia – teatru, ani obraz życia – snu czy złudzenia, któremu tak często ulegają bohaterowie, przynajmniej ci mniej roztropni i cnotliwi.

Poeta zajmuje się za to wielką zbiorową historią, zwłaszcza polityczną. Dlatego dopisuje alternatywny ciąg dalszy: każe królowi zrezygnować z powrotu do słonecznej Italii, gdzie prędzej czy później dosięgną go dworskie intrygi innych bohaterów opowieści, których ofiarą już raz się stał. Prospero dystansuje się od dziejów, a nie tylko od swej przeszłości, krzywd i ludzkiego losu jak u Szekspira. Jak przystało na głos Herberta – polskiego patrioty, spadkobiercy Kolumbów, przeciwnika komunizmu i wiernego obrońcy ludzi pokrzywdzonych przez władzę i kronikarzy – uważa, że księga muzy historii, Klio, musi być pełna krwi ofiar i kłamstw zwycięzców. Dlatego nie chce mieć z nią nic wspólnego.

Zamiast układów z boginką ze zwojem król woli zostać sam z autochtonem Kalibanem, uosobieniem nieokiełznanej natury, u Szekspira dzikiej tak bardzo, że aż prymitywnej. Herbert sugeruje, że zła opinia o – za przeproszeniem miłośników poprawności politycznej – dzikusie o potwornym wyglądzie[1] jest przesadzona (jak w przypadku greckiego potwora w Historii Minotaura). Skądinąd nietrudno w to uwierzyć, gdy pamięta się o obrazie rdzennych mieszkańców Karaibów jako niebezpiecznych dziwadeł, a niekiedy nawet ludojadów. Tak widziano ich w czasach Szekspira, a niewiele lepiej działo się im później, o czym wymownie świadczy ludobójstwo Indian, trwające co najmniej do końca XIX wieku.

Prosty (Herbert) czy też prymitywny (Szekspir) Kaliban z pewnością zyskuje na porównaniu z dworskimi intrygantami. W przeciwieństwie do nich nie jest obłudny i łatwo odczytać jego intencje oraz plany, a więc również uchronić się przed jego złymi zamiarami. Bliżej mu do przedmiotu, do słynnego stołka z wiersza, znaku prostoty, umiaru i rozsądku, pozwalającego ocalić w sobie dobro, prawdę, piękno i porządek wbrew szaleństwu ludzi oraz tworzonej przez nich historii. Dlatego stanowi dobry materiał na obywatela dwuosobowego państwa idealnego – zwłaszcza że samotność/brak obiektów do krzywdzenia uszlachetnia…

W myśl pierwotnej szlachetnej prostoty Prospero odrzuca w swym państwie spekulacje teologiczne na temat natury Absolutu, ale nie odrzuca metafizycznej wrażliwości. Dlatego przyjmuje religię filozofów: na wyspie / panuje totalny politeizm[2], rozumiany nie jako bogaty w obrzędy kult bóstw – uosobionych sił przyrody czy przedmiotów – ale jako wiara w harmonię, przekonanie, że wszystko ma miejsce w świecie. Co ciekawe, empiryk Herbert, zakochany w konkrecie i świadectwie pięciu zmysłów, nawiązuje tu do wizji Kosmosu Platona – jego świat idei, doskonalszy odpowiednik rzeczywistości znanej ludziom, pełni funkcję nieba, wyższego porządku, wzoru dla ziemi: słowa jak u Platona / tak u nas[3] przypominają jako w niebie / tak i na ziemi z Ojcze nasz.

Mnogość bóstw wbrew pozorom nie narusza zasady prostoty – stanowi raczej wentyl bezpieczeństwa, gdyż skupienie na czci poszczególnych, nawet najdrobniejszych cząstek świata pozwoli się zająć tym, co ważne: konkretem, i uchroni od mędrkowania. Wielość zresztą sprowadza się do jedności uporządkowanej, klarownej struktury, jaką stanowi harmonijna przyroda, której podstawowe elementy, takie jak żywioły czy ziemia i niebo, nietrudno dostrzec.

Hołd składany każdej rzeczy i każdemu zjawisku kieruje ku zasłużonej pochwale istnienia i daje człowiekowi szczęście, gdyż przypomina, jak wiele dobra i piękna go otacza. Zarazem budzi szacunek, o czym przypomina zwłaszcza majestat natury, która z jednej strony swym rytmem (przypływy i odpływy, noc i dzień) daje poczucie porządku, z drugiej – mniej lub bardziej niezwykłymi zdarzeniami (mgły, trzęsienia ziemi) może zagrozić swoim miłośnikom.

Pochwała życia (i prostoty) zawiera się nawet w sposobie funkcjonowania idealnego minipaństwa Prospera. Ponieważ rozsądnie ograniczył on liczbę obywateli (jak zawsze, mniej znaczy więcej), jego królestwo nie potrzebuje struktur politycznych, a rządy w nim sprowadzają się do bezpośrednich relacji międzyludzkich i leżenia brzuchem do góry – czyli do bierności, słodkiego lenistwa rodem z mitycznej krainy pasibrzuchów i korzystania z uroków świata. Na wszelki wypadek, aby nie wchodzić sobie w drogę – nawet dwóch obywateli może wywołać wojnę domową – jednego dnia ma rządzić Prospero, drugiego dnia – Kaliban. Oto idealne połączenie monarchii i demokracji!

Oczywiście nie byłoby to możliwe bez uprzedniego oczyszczenia świata przez burzę, ale trzeba przyznać, że niezależnie od niej niepożądane elementy w rodzaju intryganta Antonia czy nawet szlachetnego Gonzala usunęły się same, zbyt zajęte bieżącymi problemami, by zdobyć się na zbawienny dystans, który pozwolił Prosperowi nie tylko przebaczyć winy, lecz także zrezygnować ze świata – czy nawet uciec od niego przez pozostanie na jego symbolicznym zaprzeczeniu: bezludnej wyspie.

Dystans uwalnia bohatera nawet od podstawowej troski o swe życie i istnienie po śmierci. Choć wierzymy nieśmiało w nieśmiertelność duszy[4], nawet stan przeciwny nie neguje wartości dążenia do cnoty i umiaru przez mędrca – stoika – samotnika. Bezludna wyspa staje się dla niego ostoją spokoju, rajem, nie miejscem wygnania, walki o przetrwanie i tęsknoty za domem. Należy więc do zacnego grona utopii, w których obrazach można się dopatrzyć dwóch dominant: drobiazgowych opisów doskonałych społeczeństw i odczucia szczęścia baśniowego raju utraconego, znanego z mitów różnych kultur. U Herberta ważniejszy wydaje się ten drugi element. Co ciekawe, owym szczęściem cieszy się filozof racjonalista, pasujący raczej do pierwszego aspektu utopii. Jak jednak wiadomo, jest zbyt mądry, by wierzyć w idealne państwa.

Dlatego choć w wizji Herberta, czciciela rozumu, brak magii, tak ważnej w utworze Szekspira (Prospero wyrzeka się jej praktykowania w epilogu dramatu), daleko jej do propozycji Platona, Morusa czy Campanelli, które współcześnie niepokojąco kojarzą się z krajem, gdzie zamiast sielanki panował Stalin. Królestwo Prospera bardziej niż genialnie zorganizowaną cywilizację przypomina wymarzoną krainę pod władzą natury, mimo zastrzeżeń bardziej wiarygodnej niż historia. Może to mityczne Wyspy Szczęśliwe, położone poza światem, dokąd trafiają dusze zmarłych (jak widać, nieśmiertelne, w co nieśmiało wierzymy). Może to tam kończą rejs poszukiwacze mądrości, gdy przetrwają już burzę morską zwaną życiem.

Tekst wiersza

[1] Z. Herbert, Epilog burzy, w: tenże, Utwory rozproszone (rekonesans), wybór i opr. R. Krynicki, Kraków 2010, s. 291.

[2] Tamże.

[3] Tamże.

[4] Tamże, s. 292.