Choć część z wyróżnionych w ten sposób dokonań wydaje się absurdalna, zabawna czy ironiczna, za wieloma stoją lata rzetelnych badań, eksperymentów i obserwacji klinicznych, które czynią z nich pełnowartościowe odkrycia. Jest to więc kawał dobrej nauki, która jednocześnie potrafi bawić.

Program Ig Nobla początkowo zakładał bardzo poważne postulaty bronienia nauki przed niebezpiecznymi, niezbadanymi wpływami z zewnątrz. Kpił w ten sposób z dzieł pseudonaukowych i hochsztaplerskich. Była to forma kary za antynaukę. Z czasem jednak postulaty te przeformułowano i odtąd wyróżnienia przyznaje się za prace o niewątpliwej wartości naukowej, choć pozornie irracjonalne, takie, które z początku można by wziąć za żart.

W 2010 roku nagrodę w kategorii fizyka otrzymali badacze z Uniwersytetu Otago za badanie kontrolowane, które potwierdzało hipotezę, że zakładanie skarpetek na buty zapobiega ślizganiu się po oblodzonych chodnikach[2]. Innym frapującym fizykę problemem zajęli się Dorian Raymer i Douglas Smith z Uniwersytetu Stanu Kalifornia. Uczeni zbadali zjawisko samoczynnego zaplątywania się sznurków – co można oczywiście przełożyć na bardziej interesujący nas problem kabli, na przykład od słuchawek. Doszli do wniosku, że prawdopodobieństwo takiego zdarzenia można zapisać jako funkcję długości sznurków i częstotliwości potrząsania nimi[3]. Za to odkrycie otrzymali Ig Nobla w 2008 roku.

W 2014 roku nagrodę w kategorii medycyna odebrali Ian Humphreys, Sonal Saraiya, Walter Belenky i James Dworkin za opracowanie innowacyjnej metody tamowania krwotoków z nosa za pomocą plastrów peklowanej wieprzowiny[4]. W tym samym roku neurobiologię zawojowali naukowcy z Chin i Kanady. Próbowali oni zrozumieć reakcje zachodzące w mózgu osoby, która na toście widzi twarz Chrystusa. Dzięki ich badaniom wiemy, że to głównie obszar czołowy i potyliczno-skroniowy jest odpowiedzialny za dostrzeganie twarzy nawet tam, gdzie podobieństwo jest ledwie uchwytne[5].

Zasługą laureatów Ig Nobla w dziedzinie medycyny weterynaryjnej z 2009 roku jest potwierdzenie, że stosunek człowieka do zwierząt hodowlanych ma znaczący wpływ na ich wydajność. Badano głównie krowy mleczne. Udało się wykazać, że te, które były nazywane po imieniu, dawały o 258 litrów mleka więcej niż anonimowe[6]. Ten sam rok przyniósł nagrodę dla Eleny N. Bodnar, Raphaela C. Lee i Sandry Marijan za wynalezienie biustonosza, który w razie potrzeby można szybko przekształcić w dwie maski gazowe[7]. Elena Bodnar, główna pomysłodawczyni przedsięwzięcia, rozpoczynała karierę jako lekarz na Ukrainie, gdzie uczestniczyła w ewakuacji i leczeniu dzieci z Czarnobyla, co stanowiło dla niej główną inspirację. Biustonoszomaski (maskobiustonosze?) sprawdzają się nie tylko jako ochrona przed szkodliwym promieniowaniem, ale także jako bariera chroniąca przed pyłami czy burzami piaskowymi.

W 2007 roku medyczny Ig Nobel przypadł Danowi Meyerowi i Brianowi Witcombemu za zbadanie skutków ubocznych połykania mieczy. Tak, skutków ubocznych połykania mieczy. Połykacze mieczy stają się mianowicie bardziej narażeni na obrażenia, gdy są rozkojarzeni lub gdy połykają więcej niż jeden miecz naraz[8].

Ig Noble to jednak nagrody nie tylko w zakresie nauk ścisłych. W 2012 roku amerykańskie Government Accountability Office zostało odznaczone w kategorii literatura za wydanie sprawozdania o sprawozdaniach oraz zlecenie sprawozdania na temat tego sprawozdania[9]. Jest też polski wątek wyróżnień w tej dziedzinie. W imieniu irlandzkiej policji nagrodę odebrała Karolina Lewestam, której przypadło w udziale wyjaśnienie niepolskojęzycznym słuchaczom ciekawego przypadku – w 2007 roku w irlandzkich rejestrach znalazło się ponad 50 mandatów drogowych wystawionych dla jednego Polaka, zwanego Prawo Jazdy[10]. Ten nieuchwytny człowiek-legenda nieustannie zmieniał miejsce zamieszkania, datę urodzenia, a nawet płeć, przez co policjanci nie byli w stanie wyegzekwować od niego należności finansowych ani go zlokalizować.

Ig Noble przełamują też tabu. Kapituła wyróżnia badaczyzjawisk, którymi tak zwana poważna nauka nie chce się zajmować – rzeczy kontrowersyjnych, przekraczających granice dobrego smaku. Prowadzenie prac dotyczących, przykładowo, fekaliów nigdy nie zostanie uhonorowane Nagrodą Nobla, choćby wyniki były naprawdę zdumiewające – noblistom taka tematyka zwyczajnie nie przystoi. W 2005 roku natomiast Ig Nobla zdobył zespół badaczy z Tennessee za studium przypadku 60-letniego mężczyzny z ostrym zapaleniem trzustki, u którego po założeniu sondy nosowo-żołądkowej pojawiła się uporczywa czkawka. Okazało się, że jedynym skutecznym środkiem w tej sytuacji był masaż końcowego odcinka przewodu pokarmowego. Badacze zalecają tę metodę w przypadkach uciążliwej czkawki, zanim przystąpi się do stosowania farmaceutyków[11].

Wszystkie wyróżnione badania poza aspektem humorystycznym łączy wspomniane już podejście naukowe. One nie powstały po to, by nas bawić. Zabawne, ale bezwartościowe hipotezy może wysnuć każdy. Analizy laureatów Ig Nobli natomiast to istotny wkład w wiedzę naukową. Są cytowane, powielane, stanowią punkt wyjścia dalszych odkryć. Wszystkie te prace były bardzo starannie przygotowane, poparte badaniami, recenzowane i publikowane w renomowanych czasopismach naukowych. A jednak, mimo całej swojej metodyczności i profesjonalizmu, a może właśnie dzięki temu podejściu, zyskują osobliwy wydźwięk. Ig Noble tylko potwierdzają, że nauka może być szalenie interesująca.

Zapraszam w głąb króliczej nory.

Rok 1994, masakra członków plemienia Tutsi przez pobratymców ze społeczności Hutu. Potężny krwawy konflikt, w efekcie którego wymordowano około 2/3 populacji Tutsich w ciągu zaledwie 100 dni[1]. Masową ucieczkę Rwandyjczyków relacjonowały wtedy wszystkie zachodnie media. Uciekinierzy schronili się w wielu obozach dla uchodźców, z których najsłynniejszy – bo najbardziej medialny – stanął pod Gomą. Dramatyczne warunki wewnątrz obozu wkrótce przyczyniły się do wybuchu epidemii cholery, nazwanej później drugim ludobójstwem. Na szczęście rozgłos w mediach napędzał pomoc. Organizacje humanitarne niezwłocznie ruszyły na ratunek. Tymczasem – według Polman – spora część „ofiar cholery” została tak naprawdę zamordowana przez zbrojne oddziały Hutu ukrywające się wśród Tutsich. W miarę publikacji wstrząsających obrazów napływających z Gomy coraz liczniejsze były dotacje z Europy i Stanów Zjednoczonych. W efekcie sytuacja gospodarcza w obozach była dużo lepsza niż w samej Rwandzie – uchodźcy zajmowali się hodowlą i uprawą, chodzili do kościołów, rozgrywali towarzyskie mecze piłki nożnej. W salkach widowiskowych organizowano dla nich pokazy filmów wideo. Hutu budowali w obozach swoje własne chaty, które wypełniali zagrabionymi dobrami pomordowanych Tutsich. Do samej Rwandy natomiast nie dotarło żadne wsparcie, słabo uzbrojeni Tutsi musieli ochraniać się sami, a tych, którym udało się przeżyć, zostawiono na pastwę losu.

„Hutu opuszczający Rwandę nie uciekali, lecz przeprowadzali taktyczny manewr wycofania. Udawali się do Gomy nie dlatego, że zostali pokonani, ale po to, by uniknąć klęski. Czuli się bezpieczni w obozach dla uchodźców, które im zbudowano, nie zagrażało im tam wojsko Tutsich, ponieważ nie ścigało ich poza granicami Rwandy”, s. 36–37.

Tak oto, pod skrzydłami opiekuńczych organizacji humanitarnych, ekstremistycznie nastawiona Rwanda się odradzała. Przywódcy Hutu wprowadzali w obozach swój reżim, werbowali nowych bojowników, zdobywali broń i przegrupowywali siły. Organizacje humanitarne, chcące wywiązać się z egalitarnego charakteru „niesienia pomocy”, pozostawały bezbronne wobec rozbojów dokonywanych przez Hutu. Dopuszczali się oni kradzieży żywności, leków, środków higieny i pierwszej pomocy, by następnie odsprzedawać na obozowych rynkach produkty z naklejką „aid”. Wśród pracowników organizacji pomocowych mawiało się, że Goma była totalną katastrofą etyczną. Jak echo wybrzmiewało pytanie, czy należy bezwzględnie szanować konwencje i udzielać pomocy wszystkim, niezależnie od tego, kim są, czy wybierać stronę i brać za to odpowiedzialność. W konflikcie rwandyjskim instytucje humanitarne działające w Gomie zachowały neutralność. Bez tej pomocy wojna prowadzona przez Hutu prawdopodobnie szybciej dobiegłaby końca.

Jednym z wielu przykrych rezultatów wojny domowej w Sierra Leone (1991–­2002)[2] jest Murray Town Camp – obóz dla ofiar, którym rebelianci amputowali kończyny. Większość pokrzywdzonych umierała z powodu infekcji lub wykrwawienia. Z czasem jednak na okupowanych terenach pojawiły się interweniujące siły zbrojne, a wraz z nimi – karawany pomocy humanitarnej w asyście mediów. Dramatyczne historie poszkodowanych okazały się niezwykle kuszące dla dziennikarzy z całego świata. Wystarczyło kilka użytych w odpowiednim kontekście zdjęć okaleczonych dzieci czy starców, by w krótkim czasie do Sierra Leone ściągnęło około trzystu międzynarodowych organizacji pozarządowych. Ze względu na liczbę dolarów wydawanych na pomoc dla jednego mieszkańca obozu zaklasyfikowano całą akcję do największych operacji humanitarnych przeprowadzanych w tamtym czasie na świecie. Zainteresowanie ofiarami było większe, niż przewidywano. Nie sposób było przewidzieć także konsekwencji tej sytuacji.

Wkrótce sami mieszkańcy obozu nauczyli się, że dla reporterów i dziennikarzy liczy się zdobycie możliwie jak najbardziej wzruszających wizerunków ludzkiego cierpienia. Rozpoczęli więc „współpracę” z mediami. Choć każdy z nich otrzymał przynajmniej po dwie sztuki protez, zakładali je niechętnie – zdjęcia kikutów wzbudzały w odbiorcach więcej współczucia niż takie, które zdradzały, że obozowicze są pod stałą opieką medyczną. Niezakładanie protez regularnie sprawiało, że kończyny nie były do nich przyzwyczajone. Generowało to dalsze konsekwencje zdrowotne, jednak chorzy tak naprawdę nie planowali zdrowieć i się usamodzielniać. W obozie zapewniano im wszystko, czego potrzebowali, i ciągle byli w centrum zainteresowania. Snucie historii o krzywdzie przekładało się na pieniądze od darczyńców powodowanych litością i chęcią niesienia pomocy, a to z kolei było korzystne zarówno dla przedstawicieli mediów, jak i samych poszkodowanych.

Sytuacja w obozie wymknęła się spod kontroli do tego stopnia, że między mieszkańcami Murray Town Camp wybuchł konflikt o prawo do nazywania się „prawdziwymi ofiarami”. Istniały bowiem dwie grupy okaleczonych – real amputees, grupa okaleczonych przez rebeliantów, oraz war wounded, którym kończynę musiał amputować lekarz. „Prawdziwi” okaleczeni uważali, że mają większe prawo do dotacji z akcji charytatywnych. Konflikt był na tyle poważny, że ostatecznie war wounded zostali wypędzeni z obozu.

MONGO to specyficzny rodzaj charytatywnej działalności pozarządowej. Są to niewielkie podmioty z krajów zachodnich, czasami składające się z dwóch–trzech osób. Tworzą je ludzie przekonani, że lepiej, szybciej i taniej potrafią uporać się z problemami na obszarach dotkniętych kryzysem niż prawdziwi pracownicy organizacji humanitarnych z ich rozbudowaną biurokracją i kierowaniem się własnymi interesami. W rzeczywistości jednak działalność MONGO może przynieść więcej szkody niż pożytku. Organizowane przez nich zbiórki są często absurdalnie nietrafione, ich przedsięwzięcia nie są przez nikogo kontrolowane, a sam zapał niestety nie wystarcza, by precyzyjnie oszacować deficyty na danym terenie. Do poszkodowanych docierają więc kontenery wypełnione zbędną, nawet zepsutą aparaturą z zachodnich szpitali i lekami, których termin ważności dawno upłynął.

„Co najmniej równie nieuchronne są przesyłki z używanymi zabawkami i ubraniami […] Ofiary tsunami bardzo się zdziwiły, kiedy zobaczyły dostawy puchowych kurtek zimowych, namiotów arktycznych, pantofli na szpilkach, damskich stringów i pigułek Viagry. Bośniacy otrzymali partię Prozacu – data ważności leku wprawdzie już minęła, ale według niektórych był to całkiem pożądany medykament. Ofiary klęsk w rejonach o klimacie tropikalnym otrzymały w prezencie od żarliwych MONGO leki na odmrożenia, a do głodujących Somalijczyków trafiły preparaty przeczyszczające, kuracje odchudzające, środki zapobiegające zatwardzeniu oraz koce elektryczne”, s. 64.

Polman przytacza także historie skrajnie nieodpowiedzialnych zachowań członków MONGO. Dopuszczają się oni na przykład przeprowadzania operacji i zabiegów chirurgicznych bezpośrednio w zagrożonych strefach, nie mając odpowiedniego przygotowania medycznego ani wystarczających środków finansowych, by zapewnić swoim pacjentom opiekę pooperacyjną. Wskutek takich zachowań wielu ludzi umiera w ciągu kilku krytycznych godzin po zabiegu. Tymczasem odpowiednio przeszkolone organizacje medyczne są przeważnie na miejscu. Tragedie są zatem efektem lekkomyślności i wiary w to, że pomoc udzielana doraźnie jest pomocą „lepszej kategorii”.

Opisywane przez Polman metody postępowania w pierwszym odruchu budzą sprzeciw. Książki nie czyta się łatwo, podaje ona w wątpliwość wszystko, w co chcemy wierzyć. Opisane historie są jednak prawdopodobne – jest to w końcu reportaż pisany z pierwszej ręki. Autorka była korespondentką w Afganistanie, na Haiti oraz w Afryce, miała więc okazję poznać mechanizmy pomocy od kuchni. Polman naraża całe środowisko niosące pomoc humanitarną na poważne oskarżenia. Opisuje tę działalność jako biznes i przemysł, ukazuje cierpienie jako produkt wykreowany przez wszechobecne media, obnaża nadużycia finansowe, merkantylizm, kradzieże oraz prostytucję. Autorka idzie jeszcze dalej – oskarża wręcz to środowisko o zdeprawowanie. Niestety, ze względu na obrany kierunek wywodu bywa jednostronna, mało obiektywna i nierzetelna. Możemy mieć trudności w weryfikowaniu źródeł – autorka przytacza relacje anonimowych osób, często w ogóle pomija przypisy, a liczby, którymi operuje, są wyjmowane z kontekstu. Pomoc humanitarną i rozwojową traktuje synonimicznie.

Chciałoby się podejść do tego reportażu poważnie, tym bardziej, że niewiele podobnych głosów napływa ze środowiska. Trudno jednak traktować całkowicie serio tekst napisany bez koniecznego dystansu, stwierdzający jednoznacznie, kim jest winowajca. Zdecydowanie warto sięgnąć po tę pozycję i spojrzeć na przedstawione sprawy w innym świetle. Nie warto za to wyrabiać sobie opinii tylko na jej podstawie, bo kwestia pomocy humanitarnej jest, zdaje się, dużo bardziej złożona.

https://www.ted.com/talks/gary_haugen_the_hidden_reason_for_poverty_the_world_needs_to_address_now

tytuł: Karawana kryzysu: Za kulisami przemysłu pomocy humanitarnej

wydawnictwo: Wydawnictwo Czarne

rok wydania: 2016 (wydanie drugie)

liczba stron: 264

tłumaczenie: Ewa Jusewicz-Kalter

Nie umniejszam rangi wydarzeń dramatycznych, które na co dzień mają miejsce gdzieś na prowincji i w wielkich kuriach. Nie chcę lekceważyć traum rzeczywistych ofiar i nie znaczy to, że zgadzam się wewnętrznie na takie zachowania księży, że ich w jakiś sposób rozgrzeszam czy przymykam oko na ich niegodziwości. Nie o tym jednak chcę tu dziś, teraz, rozprawiać. Złoszczę się natomiast, bo o sprawach tak trudnych i tak ważnych należy, moim zdaniem, dyskutować z wielkim szacunkiem. To, co natomiast odnalazłam w Klerze, to karykaturalne podśmiechujki.

Być może jedynie taka forma przekazu jest dla nas na tyle „wstrząsająca”, by rozpalić taki ogień opinii publicznej, z jakim mamy dziś do czynienia. Wszak o Klerze mówią teraz wszyscy, mówią dobrze i źle, ale mówią, i ja także nie oparłam się pokusie, by coś o nim napisać, być może więc jednak dobrze, że powstał. Być może to jedyny sposób, by w ogóle doszło do dialogu z Kościołem katolickim i refleksji nad sposobem jego zarządzania. Być może, zmęczeni nieustannym fałszem duchowieństwa, jesteśmy wyjątkowo podatnym gruntem dla odbioru filmu o takiej narracji. Być może aktualne wydarzenia związane z duchownymi prowokują nas, byśmy bezkrytycznie przyjmowali twór Smarzowskiego jako prawdę objawioną.

Sęk w tym, że to, co tu wstrząsa najbardziej, to właśnie ta wulgarność. Nie ma miejsca na rzeczywiste pochylenie się nad dramatami ofiar. Temat potraktowano grubiańsko, a że jestem człowiekiem wrażliwym, to brakowało mi w tym tworze subtelności właśnie. Brakowało głębi. Czuję, jakby nie zostawiono mi zbyt wiele miejsca na refleksję, a jedynie rzucono mi mięsem prosto w twarz w nadziei, że przeżuję je wystarczająco szybko.

W ramach przywrócenia psychicznej homeostazy obejrzałam więc Spotlight.

Ten amerykański dramat biograficzny z Oscarem za najlepszy film 2016 roku skutecznie ostudził moją zapalczywość i choć widziałam go już wcześniej, to zrobił na mnie tak samo piorunujące wrażenie, jak dwa lata wcześniej. I nie jest to bynajmniej film, z którym należałoby porównywać Kler. Diametralnie się od siebie różnią i nie łączy je nic poza leitmotivem. Jeden opowiada historię z perspektywy trzech uwikłanych w afery księży, a drugi kręci się wokół dziennikarskiego śledztwa tropiącego takie właśnie afery. Ale z jakiegoś powodu ich skojarzenie nasunęło mi się zaraz po wyjściu z kina.

Spotlight nie ogłuszy nas na starcie, nie przywali nam obuchem w łeb. Będzie się rozwijał bez pośpiechu, jednostajnie, a twórcy z taktem i rozwagą wprowadzają nas powoli w tajniki skandalu, którego coraz dłuższe macki odkrywają dziennikarze „The Boston Globe”. Jednocześnie w miarę trwania filmu napięcie wyraźnie rośnie. Mamy tu do czynienia z zupełnie innym rodzajem zakłamania – to nie bezczelne negowanie rzeczywistości, jak u Smarzowskiego. To skomplikowana i trudna do wytropienia sieć subtelnych intryg, których powiązania wychodzą daleko poza świat klerykalny. Zatrważająca skala afery pozostawia nas z poczuciem bezsilności wobec systemu. Ale co chyba najważniejsze– i najbardziej przerażające: Spotlight to nie fikcja. To nie kilka schematycznych historyjek napisanych, by rozzłościć nas i sprowokować do wybuchu. Ten film dokumentuje autentyczne zmagania małego zespołu dziennikarzy „The Boston Globe” z aferą na niewyobrażalną skalę. Za swoje rzetelne śledztwo, trwające ponad 9 miesięcy, otrzymali oni zresztą nagrodę Pulitzera w 2003 roku.

W warunkach polskich film w podobnej konwencji nie mógłby powstać. Różnice kulturowe są zbyt duże, podejście do tematu wiary i jej dogmatów pozostaje u nas nieco odmienne, a zaufanie do dziennikarzy dawno już przestało istnieć. Dyskusja i tak miałaby charakter nie polemiki, ale jedynie przekrzykiwania się pomiędzy obozami, co i tak obserwujemy przy okazji Kleru. Reakcja Watykanu na Spotlight wyraźnie wskazuje, że film odniósł swego rodzaju małe zwycięstwo. Rzecznik Stolicy Apostolskiej przyznał, że skala problemu jest ogromna, a sam film sprawił, że media na nowo zainteresowały się „dramatyczną kwestią”. Decyzja o przyznaniu Oscara przypuszczalnie także miała charakter polityczno-społeczny, nie zmienia to jednak faktu, że jakieś zmiany nastąpiły. Zarówno autentyczne śledztwo, jak i późniejsze udokumentowanie go świetnie nakręconym, rzetelnym dziełem filmowym wprowadziło pewne zmiany w świadomości społecznej.

A Kler, jak ten koń, jest po prostu kolejnym filmem Smarzowskiego. Filmem potrzebnym, oczywiście. Filmem, o którym się dyskutuje, bez wątpienia. Filmem wstrząsającym, być może. Ale też filmem trochę lekceważącym i delikatnie mówiąc, pustym.

Jeśli widzieliście Kler, a nie udało Wam się do tej pory obejrzeć Spotlight – gorąco polecam. Jeśli obejrzeliście natomiast Spotlight, a nie dotarliście jeszcze na Kler – myślę, że spokojnie możecie nie zmieniać tego stanu rzeczy.