Zacznijmy od krótkiego wprowadzenia. Kiedy zaczęłam poznawać świat, odkryłam, że wyżej cenię to, co stare i brzydkie, niż to, co młode i piękne. Oczywiście bardzo tu upraszczam, bo czasem coś ładnego wpadło mi w oko, ale generalnie wolałam rzeczy z przeszłości. Kiedy tylko miałam okazję, wchodziłam na strych i grzebałam w starych zeszytach (jeszcze z czasów szkolnych mojej mamy) i byłam zafascynowana tym, czego ludzie się dawniej uczyli i jak ładnie pisali!

Ja wiem, że nie ma w tym niczego nadzwyczajnego, bo fascynacja tym, co dawne, towarzyszy nam od zawsze. Każdy człowiek ma do poznania wiele opowieści z przeszłości. Nasi dziadkowie czy rodzice opowiadają nam historie o życiu, którego już nie ma, i na tej podstawie możemy zbudować swoją tożsamość. Czasem zabierają nas do kraju ogarniętego wojną, innym razem do smutnego okresu komunizmu, ale zawsze pod koniec historii wybrzmiewa jakaś nutka tęsknoty. „Było źle – mówią – ale byliśmy młodzi, więc to wszystko nie miało znaczenia. Młodość wszystko przetrzyma i wiele się jej wybacza”.

Młodość! Młodość! Nie ma w świecie niczego, co by ją przewyższało.[1]

Wydaje mi się, że to najważniejsze słowa w Portrecie Doriana Greya Oscara Wilde’a. Wypowiedziane w odpowiednim momencie sprawiają, że główny bohater zupełnie zmienia podejście od życia, do ludzi i do całego świata. A wszystko zaczyna się od piękna, bo trzeba powiedzieć, że Dorian Grey był przepiękny. Ciekawe, że Oscar Wilde przywołuje tu triadę platońską i przypomina czytelnikom, że wszystko, co piękne, jest też dobre i analogicznie – to, co złe, staje się odpychające i brzydkie. Autor w ten sposób nawiązuje do modernistycznego estetyzmu, który odgrywa znaczącą rolę w jego twórczości. W Portrecie odwołuje się do klasycznego kanonu piękna, ale też nadaje bohaterowi cechy mające dodatkowo wzbogacać jego naturę, tworzy postać, którą można postawić ponad pięknem.

Kiedy osobowość Greya zaczyna się zmieniać, Wilde bardzo ciekawie przedstawia wrażliwość swojego bohatera i jego przeżycia. Świetnym przykładem jest rozpoczęcie znajomości Doriana z Sybyl Vane. Mimo iż bohater znalazł się w tanim i obskurnym teatrze, to gra aktorska młodej dziewczyny bardzo go poruszyła. Rola Julii w inscenizacji dramatu Szekspira musiała być naprawdę niezła, skoro Dorian z miejsca zakochał się w odtwórczyni postaci. Oczywiście szybko dowiadujemy się, że bohater tak naprawdę nie kocha samej aktorki, ale wyobrażenie o niej, więc wkrótce ją porzuca, a kobieta z rozpaczy odbiera sobie życie. Co ciekawe, bohater początkowo bierze odpowiedzialność za jej śmierć, ale po rozmowie z lordem Henrym stwierdza, że to nie jego wina. Jeszcze na tym etapie rozwoju postaci czytelnik jest w stanie wiele Greyowi wybaczyć, ale z czasem manipulacje lorda Henry’ego sprowadzają głównego bohatera na złą drogę.

Interesujący jest cały motyw ewolucji Doriana z dobrego, poczciwego, wręcz anielskiego człowieka w złoczyńcę i rozpustnika. Właśnie na tym polu najwyraźniej autor zarysował grę pozorów, która jest głównym motywem historii. Oczywiście nie tylko tej. Żyjemy w czasach, w których piękno jest na wagę złota, bo cały przemysł reklamowy napędzany jest przez osoby bardzo młode i powszechnie uważane za atrakcyjne. W ostatnim czasie nastąpiła lekka poprawa, bo współczesny kanon piękna się rozszerzył, a w mediach zaczęto pokazywać osoby starsze jako dojrzałe, mądre, ale też bardzo piękne.

Odejdę na dobre od treści utworu, bo historię raczej każdy zna, i opowiem o moim drobnym przemyśleniu: osoby, które chcą na siłę zatrzymać młodość, w końcu stają się jej ofiarami. Zastanówmy się nad tymi, którzy ingerowali w swoje ciała, żeby choć na moment zachować złudne przeświadczenie, że skoro wyglądają młodo, to pozostają młodzi. Może moja postawa wynika z tego, że nigdy w moim najbliższym otoczeniu nie było ludzi, którzy silili się na pozostanie młodymi, albo z tego, że wyżej cenię starość, ale uważam, że wszystko w życiu ma swój czas. Nie można w pełni żyć, gdy się ciągle za czymś tęskni. Jeżeli tęsknimy za przeszłością lub żyjemy przyszłością, to nie ma nas tak naprawdę w teraźniejszości.

Na koniec podzielę się jeszcze jednym spostrzeżeniem. Spokój i mądrość dojrzałego człowieka, które wynikają z życiowego doświadczenia, jest dla mnie najlepszymi z cech. Nie ma niczego, co by je przewyższało.

W XIX wieku wiele powieści publikowano we fragmentach na łamach czasopism. Chodziło oczywiście o dotarcie do możliwie największej liczby odbiorców przy małym nakładzie pieniężnym. Gazety, dużo tańsze niż książki, były znacznie dostępniejsze. Poza tym wielogodzinna, fizyczna praca w fabrykach – mówimy w końcu o czasach rewolucji przemysłowej – nie sprzyjała oddawaniu się długotrwałej lekturze. Słowem: krótkie, wciągające historie publikowane w stosunkowo taniej i coraz powszechniej czytanej prasie miały dużą szansę na zdobycie popularności.

Ludzkie zainteresowanie brutalnością i morderstwami nie pojawiło się, rzecz jasna, w XIX wieku, bądź co bądź już choćby starożytne walki gladiatorów miały zaspokoić tę społeczną potrzebę.

Zupełną nowością była natomiast raczkująca wówczas dziedzina badań – kryminalistyka. Powstanie profesji oznaczało zdobycie wymaganych umiejętności przez osoby, które miały ją wykonywać. I tak rozpoczęła się nowa epoka w szkoleniu policjantów i detektywów. Zorientowano się, że jedynie połączenie wiedzy psychologicznej, chemicznej i przyrodniczej może pomóc w wykryciu przestępcy.

Arthur Conan Doyle był świadkiem tych przemian i postanowił w swoich opowieściach stworzyć postać, która sprosta nowym wymaganiom. Nadał więc swojemu bohaterowi wszystkie cechy, którymi powinien był się odznaczać ówczesny detektyw. I jeszcze kilka innych. W ten sposób niejako z potrzeby społeczeństwa powstała sylwetka Sherlocka Holmesa, inteligenta posługującego się sztuką dedukcji, którego celem życia jest rozwiązywanie zagadek kryminalnych. Nie zapomnijmy o nałogach: tytoniu, morfinie i kokainie – bohater powieści detektywistycznej nie może być bez skazy!

Można by przypuszczać, że ogromna popularność, jaką szybko zyskał, wynikała stąd, że to on był pierwszym takim bohaterem. Jestem zmuszona wyznać, że to nieprawda.

Holmes nie był pierwowzorem literackiego detektywa. Wcześniej powstały inne ważne postacie uprawiające ten fach: francuski policjant Javert sportretowany w Nędznikach przez Wiktora Hugo czy C. Auguste Dupin stworzony przez Edgara Allana Poego. Tego ostatniego bohatera nazywano pierwszym detektywem w literaturze posługującym się sztuką dedukcji.

Mimo to Sherlock Holmes przewyższa ich wszystkich popularnością. W mojej ocenie trzeba ją przypisać nie temu, co robił, ale temu, czym się zupełnie nie zajmował. Jako angielski dżentelmen miał możliwość bywania na salonach i poznawania bogatych i wpływowych obywateli – rzecz nie do pogardzenia, jako że pozycja społeczna była w tamtym czasie ważniejsza od zasobności portfela. Sherlock jednak znajomości szukał raczej wśród narkomanów i bezdomnych, a także byłych skazańców i rozmaitych wyrzutków społecznych. Co ciekawe, świetnie się wśród nich odnajdował i szybko zyskiwał szacunek.

Innym aspektem z pewnością wyróżniającym Sherlocka spośród jego wspaniałych kolegów po fachu jest zainteresowanie sztuką. Sam oczywiście grał na skrzypcach i komponował, a także wykazywał nieprzeciętny talent aktorski, który często wykorzystywał, pracując nad sprawami. Był też szczególnie wrażliwy na piękno malarstwa i muzyki. Daje to niezwykły kontrast z tym, z czym na co dzień spotykał się w pracy.

Chociaż minęło już wiele czasu, odkąd opublikowano pierwsze historie o Holmesie, to śmiało powiem, że do dzisiaj nie powstała postać, która mogłaby go zastąpić. Jego najważniejsze cechy to ogromna inteligencja, spostrzegawczość oraz posługiwanie się sztuką dedukcji. Dodatkowo detektyw z Baker Street wszystkie swoje sprawy katalogował i opisywał w sposób znany tylko sobie i jak wspomina Watson, tylko on sam potrafił się odnaleźć w swojej kartotece. Istotny wpływ na przebieg spraw musiało też mieć jego podejście do innych. Z jednej strony gardził występkiem i przestępcami, a z drugiej pozwalał niektórym odejść bez ponoszenia konsekwencji ich czynów. Był postacią nieoczywistą i wielowymiarową, człowiekiem szlachetnym i o wielkim sercu. Właściwie trudno byłoby znaleźć jego odpowiednik wśród współczesnych bohaterów. Myślę, że właśnie dlatego, zamiast szukać następcy, twórcy skupili się na portretowaniu Sherlocka na podstawie materiału, jaki zostawił im Arthur Conan Doyle. Od 1900 roku powstało ponad dwieście ekranizacji przygód angielskiego detektywa i jego przyjaciela Johna Watsona.

Jedną z najciekawszych jest serial brytyjski Sherlock z 2010 roku, w którym tytułowy bohater przenosi się do współczesnego Londynu i o dziwo jego historia wciąż świetnie się sprawdza. Na pewno wielki ukłon należy się w tym przypadku aktorom: Benedictowi Cumberbatchowi grającemu Holmesa i Martinowi Freemanowi – odtwórcy roli Watsona. Widać, że obaj panowie dobrze znają historie o genialnym detektywie i dobrze się bawią przy realizacji współczesnej wersji opowiadań. Oczywiście serial by nie powstał, gdyby nie pomysłodawcy i twórcy Steven Moffat i Mark Gatiss (ten ostatni wciela się także w Mycrofta Holmesa). Nie wiem, jak im się to udało, ale zachowali ducha opowiadań i tak jak Arthur Conan Doyle zostawiają odbiorcy dyskretne wskazówki, które pozwalają rozwiązywać zagadki razem z detektywem. Oczywiście moglibyśmy się przyczepić, że Holmes, który korzysta z internetu, to już nie to samo, ale koncepcja serialu sprawia, że nadal jesteśmy pod ogromnym wrażeniem sprytu i intelektu detektywa.

Serdecznie polecam czytanie i słuchanie opowiadań o Sherlocku Holmesie, bo jest w nich coś, czego nie można znaleźć w żadnych innych historiach. Może autor przemycił tam coś metafizycznego, no nie wiem, nie wiem. W każdym razie warto! 

Jedną z najsłynniejszych i najbardziej rozpowszechnionych baśni jest bez wątpienia Królewna Śnieżka. Pokuszę się o stwierdzenie, że każdy zna historię pięknej i dobrej księżniczki, na której życie czyha okrutna, zazdrosna królowa. Śnieżce udaje się uciec, ukrywa się w domku krasnoludków, ale w końcu zła macocha znajduje sposób, aby podstępem otruć pasierbicę jabłkiem. Od śmierci może ocalić ją tylko pocałunek księcia, który akurat zjawia się w pobliżu. Gdy jego miłość łamie zły czar, wszyscy (poza macochą) żyją długo i szczęśliwie. Koniec.

Bracia Grimm inaczej opowiedzieli tę historię…

Zacznijmy od tego, że królowa była pierwotnie matką Śnieżki. Dopiero w kolejnych wydaniach baśni została jej macochą, bo matkom nie uchodziło robić tak okrutnych rzeczy, jakich dopuszczała się antagonistka. Śnieżka charakterologicznie pozostaje taka sama, czyli jest dobra i niewinna, ale też bardzo naiwna. Oczywiście nie pominięto motywu zaczarowanego zwierciadła – nie może ono kłamać i wydaje wyrok na protagonistkę, bo ta z dnia na dzień staje się piękniejsza i wkrótce urodą przewyższa królową. Pojawiają się także poczciwe i ciężko pracujące krasnoludki, które bardzo kochają księżniczkę. No i w końcu, kiedy Śnieżka zostaje otruta, pojawia się książę (nie wiadomo skąd), zakochuje się w martwej królewnie i postanawia ją zabrać w szklanej trumnie. Podczas znoszenia trumny jeden ze służących się potyka, przez co trumna podskakuje i główna bohaterka wypluwa zatrute jabłko. Później jest radość i wesele, a zła królowa otrzymuje żelazne, rozgrzane do czerwoności buty i ma za karę tańczyć w nich do śmierci. O smutnej historii królowej zapewne niewiele osób słyszało, bo wersja Grimmów pozostaje nieznana w porównaniu z interpretacją Disneya.

Skąd się wzięły straszne historie autorstwa braci Grimm?

Baśnie jako utwory literackie były znane długo przed XIX wiekiem, ale z pewnością właśnie wtedy zaczęło się ich wydawanie i upowszechnianie na dużą skalę. Niemieccy filologowie Wilhelm i Jacob Grimmowie opublikowało pierwszy tom pierwszej wersji Baśni dla dzieci i domu w 1812 roku (tom drugi ukazał się trzy lata później). Zebrane przez nich historie i mity ludowe z czasem stały się klasyką światowej literatury.

Rzecz jasna, nie tylko oni pracowali w tamtym czasie nad opracowaniem baśni, ale jako nieliczni rozpatrywali je z perspektywy językoznawczej. Celem Grimmów było zdobycie, opracowanie i popularyzacja baśni w dialektach, w jakich zostały pierwotnie opowiedziane lub spisane. Dla przykładu Jałowiec został utrwalony w dialekcie dolnoniemieckim.

Jak przebiegał proces zbierania materiału źródłowego?

Wielu poszukiwaczy zarobku wędrowało po wioskach w celu odnalezienia najstarszych mieszkańców, którzy mogliby im opowiedzieć straszne historie z dzieciństwa. Ci zaś często zmieniali treść opowieści, raz mówili krótko i bez szczegółów, kiedy indziej rozwodzili się nad każdym detalem i opisywali wszystko, co im się przypomniało. Wiele z zebranego w ten sposób materiału okazywało się bezużytecznym. Z drugiej strony wyłuskanie kilku baśni, których fabuła byłaby jednakowa, stanowiło nie lada wyzwanie. Każdy z kolejnych opowiadających zmieniał postaci, czasem tematykę czy morał i w końcu z jednej historii powstawało kilkanaście wariantów. Trudno było sobie poradzić z dużą ilością tak różnorodnego materiału.

Grimmowie, świadomi problemów, jakie mogą napotkać w swojej pracy, obrali inną strategię – współpracowali z osobami, które były w stanie opowiadać bez zmiany szczegółów, lub odnajdowali kilka osób znających tę samą baśń. W ten sposób docierali do pierwotnych historii i porównując poszczególne wersje, wykluczali wszelkie naddatki znaczeniowe. Celem ich pracy było odnalezienie pierwotnych motywów baśniowych w niemieckiej kulturze ludowej. I udało im się.

Jakie są najważniejsze cechy baśni Grimmów?

Zaliczyłabym do nich anonimowość narratora oraz zwyczajność postaci, które mogłyby zamieszkiwać odległe krainy. Warto też przypomnieć, jak niewiele postaci w baśniach miało imiona. Jeżeli nawet miały, to były to imiona możliwe najbardziej pospolite (na przykład Jan). Pierwotne baśnie były historiami opowiadanymi dzieciom ku przestrodze, dlatego imiona bohaterów musiały być im znane oraz łatwe do zapamiętania. Innym zabiegiem, który stosowano podczas nazywania postaci baśni, były skojarzenia z ich wyglądem lub odwołania do profesji – dobrym przykładem będzie tutaj Śnieżka. Próżno szukać informacji, gdzie i kiedy dzieje się opowieść – w baśniach dostajemy fragment historii, a całej reszty możemy się tylko domyślać. Czy zabieg ten nie jest genialny w swojej prostocie? Ciężko sobie wyobrazić większą uniwersalność w utworze niż niedookreślenie miejsca akcji. Dzięki temu każdy z czytelników czy słuchaczy mógł sobie wyobrazić, że historia dzieje się gdzieś obok.

Wreszcie mamy też w baśniach elementy magiczne, które literatura XIX wieku bardzo sobie upodobała. Czego (i kogo) tu nie ma! Czarownice, wróżki, zaczarowane eliksiry, zatrute jabłka, klątwy, krasnoludki, książęta… Ale uwaga: wiele z tych niesamowitych istot i przedmiotów bywa niebezpiecznych, bo zdarzyło im się kogoś zabić albo przekląć, albo w najlepszym razie uwięzić. Z uwagi na to, że kolejne wydania baśni były coraz bardziej ułagodzone, a ich ostateczny wydźwięk stał się romantyczny, współczesny czytelnik może się nie zorientować, że pierwotnie miały służyć ku przestrodze.

Najważniejszą cechą baśni Grimmów było wprowadzenie bohaterów nadnaturalnych, którzy żyli obok ludzi w realnym świecie i mniej lub bardziej na nich wpływali. Autorzy nadawali im różne cechy, postaci te mogły więc zarówno pomóc zbłąkanym duszom odnaleźć właściwą drogę, jak i karać złoczyńców. W baśniach zyskują one także dużo ludzkich cech – potrafią na przykład być zawistne lub zazdrosne.

W mojej ocenie największym fenomenem baśni Grimmów jest ich ponadczasowość. Od pierwszego wydania minęło ponad dwieście lat i każda kolejna generacja znajdowała w nich ciekawy materiał do badań lub po prostu przyjemność z lektury. W naszych czasach wciąż powstają nowe i coraz bardziej wymyślne ekranizacje filmowe Królewny Śnieżki i seriale nawiązujące fabułą do klasycznych baśni, takie jak Dawno, dawno temu czy Opowiem ci bajkę.

Ciąg dalszy nastąpi…

A na koniec, pozostając w klimacie, życzę wszystkim, aby żyli długo i szczęśliwie. 

* P. Pullman, Baśnie braci Grimm dla dorosłych i młodzieży bez cenzury, przeł. T. Wyżyński, Warszawa 2015, s. 246.

Pozostając nadal w baśniowych klimatach, możecie także odwiedzić dawnych Słowian, zajrzeć do komiksowej szkatuły czy spotkać się ze Śnieżką na Manhattanie.

Kiedy byłam dzieckiem, zastanawiałam się nad celowością kilkukrotnego czytania tej samej powieści. Wydawało mi się, że to strata czasu, bo przecież istnieje mnóstwo innych historii wartych poznania.

Z wiekiem i doświadczeniem przyszła myśl, że każda kolejna lektura daje mi możliwość przeżycia nowej przygody oraz odnalezienia wątków, które wcześniej mi umknęły.

Kilka tygodni temu po raz trzeci sięgnęłam po powieść Doktor Jekyll i pan Hyde autorstwa Roberta Louisa Stevensona i dopiero tym razem dostrzegłam uniwersalność i aktualność jej przekazu.

Rozpocznę od oczywistego stwierdzenia, że pojęcia dobra i zła towarzyszą ludzkości od zarania dziejów. Filozofowie i uczeni przez lata szukali odpowiednich definicji do opisania tych terminów, ale wydaje mi się, że ich znaczenie rozpoznaje się instynktownie.

Żeby nie być gołosłowną, powołam się na swoje doświadczenie sprzed dwudziestu lat, kiedy to, wystawiana przez rodziców na próby natury moralnej, zwykle z dużą satysfakcją zwracałam się w kierunku zła. O ile sobie przypominam, nie miałam wtedy żadnych rozterek, a kierowałam się prostą zasadą: wszystko, co zabronione, jest fajniejsze. Czy to czyniło ze mnie potwora? Nie. Byłam wygadanym i uczynnym dzieckiem, ale z drugiej strony uważałam, że słuchanie opiekunów to nuda i nie ma w tym nic zabawnego. Na podstawie własnych wspomnień mogę śmiało stwierdzić, że na początku życia bardzo szybko orientujemy się, na czym polega dobro, a na czym – zło, i decydujemy się na jedno z nich. Jedyna różnica między dziećmi a dorosłymi polega na tym, że nie zdają sobie one sprawy z konsekwencji swoich czynów, dlatego pozwala się im na więcej. W końcu i na nich przyjdzie smutny czas opamiętania.

Na podstawie przytoczonego przykładu pokuszę się o stwierdzenie, że człowiek z natury nie jest ani zły, ani dobry. Ma zestaw cech, które w różnych życiowych sytuacjach przechylają szalę raz w jedną stronę, raz w drugą. Dużo wcześniej mądrzejsi ode mnie myśleli podobnie.

XIX-wieczni pisarze europejscy stworzyli w powieści gotyckiej nowy typ bohatera, cechującego się dobrym charakterem oraz łatwością wplątywania się w kłopoty. Z bogatego kanonu literatury grozy wybrałam dzieło Doktor Jekyll i pan Hyde, które powstało pod koniec stulecia. Możliwe, że niecodzienna struktura utworu oraz protagonista, z którym czytelnik może się łatwo utożsamić, wywołały refleksję na temat dualizmu natury człowieka.

Główny bohater powieści to Henry Jekyll – wybitny doktor medycyny, słynący z nieprzeciętnej inteligencji oraz nieposzlakowanej opinii w towarzystwie. Problemy zaczęły się, kiedy postanowił oddzielić od siebie pozytywną i negatywną naturę człowieka. Na początku znajomi lekarza uważali, że jego opowieści o tym są formą metafory, którą chce on wprowadzić w życie. Z czasem, kiedy zaczął przeprowadzać niebezpieczne eksperymenty, a jego zachowanie stało się ekscentryczne, przyjaciele się od niego odwrócili. Dodatkowo Jekyll wplątał się w dziwaczną relację z człowiekiem pozbawionym manier i honoru – panem Hyde’em. Tylko Utterson martwił się losem Henry’ego i próbował go uratować. Im bardziej się zagłębiał w jego historię, tym brutalniejszą prawdę poznawał. W końcu okazało się, że w wyniku nieudanego eksperymentu medycznego Jekyll stworzył Hyde’a, który miał być jego przepustką do pełnego życia. Lekarz jako szanowany obywatel o wysokim statusie społecznym nie mógł pozwolić sobie na wszystkie uciechy duszy i ciała oraz na małe występki, których pomysły kiełkowały w jego głowie. Jako błyskotliwy naukowiec postanowił stworzyć substancję, która mu to wszystko umożliwi, a on nie poniesie konsekwencji za swoje czyny. Aż się prosi, aby wspomnieć o przytoczonym przykładzie dziecka. Niestety w dorosłym życiu (oraz powieści gotyckiej) każda akcja wywołuje reakcję i ostatecznie umęczony bohater umiera.

Trudno sobie wyobrazić smutniejsze zakończenie niż śmierć głównej postaci, ale ja po ostatniej lekturze poczułam ulgę. Jekyll jest dla mnie uosobieniem mądrości i emocjonalnego rozdarcia, dlatego postrzegam go jako istotę pełną. Właściwie powinno się mówić o Jekyllo-Hydzie, bo w zasadzie stanowią jedną i tę samą osobę. W gruncie rzeczy dopiero to połączenie skrajnego dobra i brutalnego zła daje nam prawdziwy obraz człowieka. Choć ma się świadomość, że bohater dopuścił się złych czynów, nie sposób mu nie kibicować i wierzyć do ostatniej chwili, że uda mu się pokonać demony.

Mogłoby się wydawać, że motyw metamorfozy czy refleksja o naturze człowieka narodziły się dawno temu i pozostały elementem przeszłości, nie przetrwawszy do naszych czasów. Wobec tego pozwolę sobie spytać, jaką naturę mieli Raskolnikow ze Zbrodni i kary albo Ebenezer Scrooge z Opowieści Wigilijnej, a w końcu – jaką postacią był Loki z uniwersum Marvela?

Czas na podsumowanie krótkiej opowieści wyrosłej ze spóźnionego refleksu czytelnika – cieszę się, że człowiek ma złożoną naturę. Często właśnie z niej artyści czerpią inspirację do tworzenia swoich dzieł, a my, zwykli ludzie, mamy możliwość korzystania z efektów ich pracy. A poza tym świadomość, że refleksja nad dualizmem pozostaje aktualna, jest dla mnie najlepszym wyznacznikiem niezwykłości jej fenomenu. No i na koniec z całego serca polecam wielokrotne czytanie powieści: okazuje się, że warto!