Fikcja w służbie prawdy

Zbiór opowiadań Savyon Liebrecht niesie olbrzymi ładunek emocji. W każdym z tekstów znajduje się jakaś prawda o człowieku doświadczonym największą tragedią – Shoah. Pamięć Zagłady determinuje zachowanie ofiar, a autorka konfrontuje tę pamięć z życiem drugiego pokolenia – pokolenia ich dzieci. Silna trauma matek i ojców kształtuje także życie córek i synów, a nieraz nawet wnuków. 

Savyon Liebrecht urodziła się w jako Sabina Sosnowska w rodzinie ocalałych Żydów. Kiedy miała dwa lata, wszyscy wyemigrowali z Niemiec do Izraela. Autorka jest absolwentką Uniwersytetu w Tel Awiwie, a jako pisarka zadebiutowała w połowie lat 80. W ostatnich latach pisze głównie sztuki teatralne. Za swoją twórczość została czterokrotnie uznana w Izraelu za dramaturga roku.

We wstępie do Cięcia autorka pisze:

Ludzie, którzy badają dynamikę zachowań ludzi ocalałych z Zagłady, dzielą ich domy na dwa typy. W jednych obsesyjnie mówi się o Holokauście: nawet jeśli tematem rozmowy są sznurówki czy kawałek chleba, przywołują one wspomnienia z getta i obozu koncentracyjnego. W domach drugiego typu panuje kompletna cisza. Sądzę, że najbardziej twórczy artyści wychowali się w domach drugiego rodzaju, ponieważ to cisza w największym stopniu wyzwala kreatywność. Każde dziecko potrzebuje, by tłumaczyć mu otaczający świat, lecz dziecko wychowujące się w takim domu wyczuwa, że pytania nie są mile widziane. Zaczyna zatem wymyślać swoje własne odpowiedzi, ćwicząc w ten sposób wyobraźnię od najmłodszych lat (s. 6).

W takim domu żyła Liebrecht, jej wyobraźnia zaczęła tworzyć obrazy Holokaustu i skutków traumy ocalałych. Opowiadania w Cięciu są dowodem na prawdziwość jej teorii. Powstały bowiem niezwykle przejmujące opowieści i aż trudno uwierzyć, że stworzyła je wyobraźnia.

W otwierającym opowiadaniu Doskonały narzeczony Ruchele autorka buduje napięcie, zaczynając od szczęśliwej wieści o zaręczynach córki bohatera, by już po chwili wprowadzić nas w inny nastrój. Radość ojca z planów dziewczyny zmienia się w strach i smutek podczas pierwszego spotkania z przyszłym zięciem. Tej sytuacji nie rozumie Ruchele, a powody zmiany nastawienia jej ojca poznajemy z rozmowy bohatera z przyjacielem, z którym był w obozie koncentracyjnym. Ojciec znajduje bowiem w narzeczonym córki rysy mężczyzny, który przyczynił się do śmierci jego brata. Kapuś zginął z ręki bohatera opowiadania tuż po wyzwoleniu obozu. To samo nazwisko i miejsce pochodzenia przyszłego zięcia i obozowego donosiciela dodatkowo pogłębia podobieństwo między nimi. Ojciec dzieli więc ludzi na ofiary i oprawców, bez prawa do wzajemnego przenikania się tych światów.

W tytułowym opowiadaniu Cięcie ocalała z Holokaustu babcia odbiera swoją kilkuletnią wnuczkę z przedszkola i dostrzega przyczepioną do jej ubrania kartkę z informacją o wszach we włosach i sugestią zajęcia się problemem w domu. Notatka wywołuje silne wspomnienie lat spędzonych w obozie i wyzwala potrzebę natychmiastowego pozbycia się insektów. Starsza pani postanawia samodzielnie obciąć dziewczynce jej piękne długie włosy. Robi to, bardzo brutalnie, w przeddzień jej uroczystości urodzinowej. To zachowanie wywołuje gwałtowną reakcję rodziców.

Jest w zbiorze także opowiadanie, które można czytać dzieciom. Zwycięstwo generała Montgomery’ego to historia niezwykłej miłości dziadka do wnuka, które uobecnia się w zabawie w zapamiętywanie dat wydarzeń historycznych. Dzięki temu wnuczek odnosi sukces na konkursie. Chociaż dziadek już nie żyje, chłopiec widzi, jak kibicuje mu na widowni.

Każde z jedenastu opowiadań przynosi jakąś prawdę o człowieku. Choćby taką, że przeżycie Holokaustu zamienia kolorowy świat w monochromatyczny obrazek. Że czarno-białe widzenie nie zawsze oznacza przekazywania takiej wizji kolejnym pokoleniom. Że są traumy, które cały czas czają się gdzieś w kącie duszy i jeśli ich nie okiełznamy, skrzywdzimy najbliższych. Że przedmioty przechowują pamięć o swoich właścicielach.

Poszukajcie wszystkich prawd w tej książce samodzielnie. Możliwe, że znajdziecie jakieś inne. Bo Cięcie przynosi czytającemu całą masę emocji. Od wzruszenia przez zdziwienie po współczucie. Pomimo że mamy tu fikcyjnych bohaterów, okazuje się, że wyobraźnia kogoś, kto nie słyszał rodzinnej prawdy o Shoah, może stworzyć obrazy sugestywne i bliskie prawdopodobieństwu. Te historie nie różnią się bowiem od relacji prawdziwych ofiar Holokaustu.

autor: Savyon Liebrecht
tytuł: Cięcie
przekład: Michał Sobelman, Joanna Stöcker-Sobelman
wydawnictwo: Austeria
miejsce i rok wydania: Kraków 2018
liczba stron: 356
format: 145 × 205 mm
oprawa: miękka