Literacki prestiż na dwa głosy

„Nagroda przyznawana corocznie w październiku za najlepszą książkę roku poprzedniego. Celem nagrody jest promocja literatury polskiej, ze szczególnym zwróceniem uwagi na powieść. W konkursie startować mogą wszystkie gatunki literackie (w tym autobiografie, eseje, pamiętniki itp.) i humanistyka o wybitnych wartościach literackich” – tak o Nagrodzie Literackiej Nike piszą organizatorzy konkursu na oficjalnej stronie internetowej. Jak to jednak często bywa w konfrontacji teorii z praktyką, rzeczywistość jest nieco bardziej skomplikowana, a żeby mieć dokładniejszy ogląd rzeczy, trzeba jej się przyjrzeć nieco bliżej. 

Nie zaryzykujemy zbyt dużo, mówiąc, że Nike to najbardziej prestiżowa polska nagroda w dziedzinie literatury. Dobitnie wskazuje na to powszechne uznawanie jej zdobycia za szczytowe osiągnięcie w karierze polskiego pisarza czy pisarki oraz popularność tego wyróżnienia (świadczą o niej na przykład okolicznościowe ekspozycje w księgarniach oraz transmisja z gali finałowej w telewizji publicznej), dzięki której laureaci zyskują miejsce w świadomości masowego odbiorcy. Z drugiej strony jednak obecność w mediach i wychylanie nosa poza elitarne kółko humanistycznych intelektualistów skutkuje podatnością na brukanie się różnego rodzaju kontrowersjami związanymi z nagrodą, co znacznie przyćmiewa blask statuetki zaprojektowanej przez rzeźbiarza Gustawa Zemłę. 

Nike co prawda trafia najczęściej w ręce literatów o ugruntowanej już pozycji w świecie polskiej kultury (wspomnijmy chociażby pierwszych laureatów, od 1997 roku począwszy, czyli Wiesława Myśliwskiego, Czesława Miłosza, Stanisława Barańczaka i Tadeusza Różewicza), tutaj więc nie znajdziemy raczej nieporozumień. Ewentualną niespodzianką mogło być wyróżnienie Doroty Masłowskiej w 2006 roku, ale należy pamiętać, że Paw królowej to druga powieść pisarki, opublikowana trzy lata po Wojnie polsko-ruskiej pod flagą biało-czerwoną – w tym czasie polski czytelnik zdążył się już oswoić z charakterystycznym językiem jej utworów. Także nazwiska tegorocznych finalistów (Tokarczuk, Podsiadło, Tulli) znajdziemy na polonistycznych listach lektur i zauważymy, że autorów tych (Dehnela, Karpowicza, Tokarczuk, Podsiadłę, Tulli, Twardocha) nominowano do nagrody Nike wielokrotnie. Do żadnej z tych grup nie zalicza się Wioletta Grzegorzewska, ale nie można jej też nazwać debiutantką, gdyż na swoim koncie ma liczne publikacje i wyróżnienia. Ogłoszenie dwudziestu nazwisk półfinalistów w maju, wydzielenie finałowej siódemki we wrześniu oraz samo przyznanie nagrody w pierwszą niedzielę października nie wzbudza więc zazwyczaj gorących debat. Chociaż trafiają się wyjątki – tyle że przedmiotem sporów stają się wówczas sprawy najmniej spodziewane. 

Rok temu kontrowersyjnie zrobiło się już w maju. Wtedy to Marcin Świetlicki, nominowany za tom Jeden, za pośrednictwem facebookowego fanpage’a zespołu Świetliki oznajmił, że „WOLAŁBY NIE”. Postanowił odciąć się od Nike oraz jej organizatorów, a swój wybór uargumentował następująco:

Chodzi tutaj o proces, który Agora (a pamiętajmy, że to właśnie Fundacja Agory i „Gazeta Wyborcza” przyznają Nike) wytoczyła Jarosławowi Rymkiewiczowi. Chociaż sama wypowiedź poety, która w oczach wydawnictwa była nieprawdziwa i obraźliwa, należy do kontrowersyjnych i mocno naznaczonych politycznie, środowisko literackie, broniące prawa do wolności słowa, zareagowało na posunięcie Agory oburzeniem. Niemniej, regulamin nagrody Nike nie pozwala na wycofanie nominacji, która pozostawała w mocy mimo sprzeciwów samego nominowanego, a tom Jeden znalazł się nawet w etapie finałowym. Statuetka i 100 tysięcy złotych polskich trafiły jednak w końcu do Karola Modzelewskiego, sprawa rozeszła się więc po kościach.

Nie koniec to jednak powodów do nagłaśniania mało elitarnych spraw w mało elitarnych mediach. Na początku roku dużo mówiło się o Nike w porównaniu do Piórka 2015, czyli konkursu na książkę dla dzieci, organizowanego przez sieć dyskontów Biedronka. Nagroda ta, skądinąd bardzo ciekawa i potrzebna, miała budżet dwa razy większy od omawianej poważnej nagrody literackiej, ponieważ dokładnie po 100 tysięcy złotych trafiało w tym przypadku do rąk i pisarza, i ilustratora przyszłej publikacji. 

Dodatkowo, jak to bywa z większością nagród literackich, Nike nie jest wolna od wpływów politycznych, co wśród wielu zainteresowanych budzi jedynie niesmak. Nic jednak nie pobije sprawy Dunin vs. Karpowicz, która bardziej niż na salony kulturalne pasowała na portale plotkarskie typu Pudelek (i, rzecz jasna, trafiła tam nie raz). Aby nie zniesmaczać czytelników bez potrzeby, poprzestaniemy na krótkim streszczeniu: 1) Ignacy Karpowicz (pisarz, dalej: I.K.) rozstaje się z Kingą Dunin (pisarką, dalej: K.D.), 2) K.D. oskarża I.K. o niezwrócenie ponad 13 tysięcy złotych długu, 3) I.K. oskarża K.D. o molestowanie seksualne, 4) K.D. zdradza, że I.K. żyje z mężczyzną, i to nie byle jakim, bo sekretarzem kapituły nagrody Nike, do której I.K. jest nominowany, 5) wybucha dyskusja na temat roli i uprawnień sekretarza oraz ewentualnej konieczności przespania się z odpowiednimi osobami, aby zasłużyć na uznanie jako artysta. Dziękujemy za uwagę, więcej nie będziemy do tej sprawy wracać (ale nie ręczymy za I.K. i K.D.).

W takich okolicznościach nie pomaga, niestety, pozytywny impuls i powiew świeżości, jakim było nominowanie pierwszego komiksu w historii nagrody (Przygód na bezludnej wyspie Macieja Sieńczyka) jako reprezentanta kategorii „humanistyka o wybitnych wartościach literackich”. Nie pomaga w zachowaniu prestiżu zapis w regulaminie: „Osoba prowadząca [galę wręczenia Nike] nie powinna być kojarzona z masową rozrywką i powinna posiadać walory osobowościowe, które pozwolą na prowadzenie dialogu z uczestnikami uroczystości oraz widownią”. Nie pomaga też na pewno, odciągający uwagę od samej literatury, internetowy hejt wymierzony w tegoroczną laureatkę, Olgę Tokarczuk. Pisarka została uhonorowana Nike po raz drugi, tym razem za monumentalne Księgi Jakubowe. Dużo można by pisać o tej powieści, opasłej, wielowątkowej, niestandardowej formalnie i treściowo, niekomfortowej dla czytelnika – ale znów to nie literatura bierze górę w tej historii.

Okazało się bowiem, że lud słucha słów współczesnych wieszczów, słucha, że „wymyśliliśmy historię Polski jako kraju tolerancyjnego, otwartego, jako kraju, który nie splamił się niczym złym w stosunku do swoich mniejszości. Tymczasem robiliśmy straszne rzeczy jako kolonizatorzy, większość narodowa, która tłumiła mniejszość, jako właściciele niewolników czy mordercy Żydów” (fragment wypowiedzi Olgi Tokarczuk w TVP Info z 5 października). Słucha i nie podoba mu się, co słyszy. Żeby więc temu zaprzeczyć i wyrazić swoje oburzenie, rzuca obelgami typu „żydowska szmata” i „ukraińska ku***”, grozi autorce śmiercią i namawia ją do opuszczenia kraju. Sprawa oczywiście jest pokłosiem większego społecznego problemu, który ostatnio trzyma część osób w ciągłej gotowości, z palcami na klawiaturach i mową nienawiści zawartą w dawno skonstruowanych formułkach, czekających na końcu języka. Czy jednak w tym przypadku świadczy to o jakimś przewrotnym wpływie literatury na rzeczywistość i zapładnianiu umysłów, czy raczej o zepchnięciu jej na margines i wykorzystywaniu jako przyczynku do głośnych, acz w żadnej mierze nie kulturalnych zawodów w obrzucaniu się błotem? 

Na koniec jednak, chociaż w mediach temat nagród literackich zdominowały towarzyszące im skandale, skupmy się na tych, którzy nie mieszają się do sporów, ale po prostu idą do księgarni, aby potem w zaciszu czterech ścian spokojnie zmierzyć się z ponaddziewięciusetstronicową historią charyzmatycznego Jakuba Lejbowicza Franka (Księgi Jakubowe), opowieściami o oszustce inspirującej romantyków (Matka Makryna), miłości niezważającej na okoliczności historyczne (Sońka), dojrzewaniu w PRL-u (Guguły), poezją wspartą projektami graficznymi (Przez sen), prawdą o życiu naznaczonym wyobcowaniem (Szum) lub zawirowaniami losów mieszkańców Śląska (Drach). A także na tych, którzy sięgają po literaturę obcą i konfrontują decyzje jury Bookera z własną lekturą. Niezależnie od półki i jej wysokości to właśnie do Czytelnika należy ostatnie słowo.